(Refleksione
mbi vëllimin “Jashtë eklipsit”
të
poetit Agim Mato)
Siç deklarohet me çiltërsi në këtë produkt
poetik,mbas një stanjacioni verbal 30 vjeçar, Agim Mato, poeti i yjeve jonianë, vjen
para lexuesit me një vëllim poetik tepër
pretencioz: ”Jashtë eklipsit”. Nga titulli
supermetaforë, ky vëllim merr prioritetet e një çelësi të artë që do
të hap dyert e poetikës në vitet e ardhme.
Në këtë vëllim të komplementuar, më vizual, më me
rifinitura poetike, poeti, çdo gjë e ka arritur duke përdorur me sukses
diskursin fiksional në një përpjestim harmonik midis spontanes dhe
vetëveprimit. Ky fiksion, gjatë elaborimeve poetike, realizohet përmes iluzionit, krahasimit, metaforës, simbolit. Kapja
e momenteve deçisive, jetësorë, është
estetika Mato. Në këtë
konceptualitet Gilles Delleuse në librin “Ç’është filozofia”, Tiranë 2008, f.211,na
porosit:”Një minutë e botës po kalon dhe
s’do ta ruajmë dot pa u bërë dhe vetë minutë. Nuk jemi në botë, bëhemi
botë…gjithçka është shikim, bërje,univers”.
Dhe poezia e Agim Matos në këtë vëllim është në
këto hulli të estetikës Delleuze; në
tërësinë e saj e ka subjektin në ekstrakte jetësorë, por njëkohësisht me veçantitë e saj ka kapur fort momentet e lëvizjes njerzore, duke mbajtur të ringjallur
përjetësinë, duke shpërvjelur një art perceptimi, të gjykimit dhe të shijes estetike të kohës, duke na
dhënë në këtë stad të moshës së tretë
një tendencë poetike inteligjente dhe të
bukur, mbarsur me ndjeshmërinë dhe
dekonstruksionin arti - jeta. Me
këtë prurje të re shpërfaqet gjithçka duke bërë të vetën sentencën e Terry Eageton: ”Eshtë e dështuar
thënia e Shilerit :që estetikja duhet të kufizojë natyrën e lirë të
ekzistencës” dhe se njerzit përmes zgjuarsisë
e perceptimit ka potencialin të depërtojë në objektet që e përqarkojnë.
Një poezi
jashtë eklipsit të soc-realizmit,
jashtë poezisë tradicionale, një poezi
me një stature te re poetike, me rëndesa filozofike-shoqërore, me një
retorikë erupsive, me ngjyrime të fuqishme, ku prurjet emotive vinë me debitet më të
larta.
Kjo poezi siç abstragon dr.Fatmir Terziu, vjen si
një”Art-organikë” e kultivuar në shtratin e 30 viteve, gjatë të cilëve, autori i
ka përpunuar në laboratorin e mëndjes, shpirtit e zemrës. Të flasësh me gjuhën
e zemrës, fiksioni poetik vjen më i
plotë, më i ëmbël në asosacione e në kantilena maksimale.
Lirëshmëria e vargëzimit imbarkohet me një muzikalitet të atillë, saqë
metrika tradicionale i humb valencat e saj e mbetet në planin e dytë stilistik.
Kjo është statura e një poezie të
re e cila në momentin është në minorancë
sasiore, por në një
mazhorancë cilësore, mbisunduese, është e ardhmja e një poezie
postmoderniste, ku konceptet filozofike të shoqërisë njerzore
me derivatet e saj ideore e qëllimore, do të jenë primarja e koncepteve estetike.
Të kësaj natyre janë cilket: ”Tre vegime”, ”Kronika
e arbërit”, poema “Qafa e Botës” ku: ”Erdhën kohë të vështira-, tha ajri. Mos
ardhtë dita që të shëtisni me skafandra”
se
“Ja thithën palcën tokës.Aty ku ngrihej një mal
Tani të përpin një humnerë
dhe humnerën e dikurshme
e kishte mbuluar një mal.”
Ndërsa poeti ynë i nderuar :
“Dhe vazhdonin me një bajame ëndërrash në shpirt ,
me një vendosmëri rrepesh ,me një fisnikëri ullinjsh.”
2.-Poeti
si kalorës i dhëmbjes shoqërore.
Në artin e të bërit poetikë, më shumë se tek
çdo krijues, tek Agimi, sentenca”Arti lind nga kufizimet dhe vdes nga
liritë” është bërë gjaku, limfa e shpirtit, ndaj dhe këto produkte përcjellin
tek lexuesi kaq shumë emocione, kanë aq
shumë thagmë në shprehinë e tyre, saqë mbasi i lexon, natyralizohesh me to, bëhesh
”pjesë organike” e tyre në qenie e në shpirt. Po!Po! Edhe në shpirt, sepse
ndonëse “Nënëmadhja”,”Dajua” amëshohen në botën tjetër, të rimëshëruar në
vargje, ata bëhen pjesë e jona,j anë kthyer në mitin tone shpirtëror.
Duke e analizuar këtë stature të re poetike
dr.Fatmir Terziu nxjerr në pah risinë postmoderniste, e cila me një “art
organik”’ të re, mbas 30 vjetësh stanjacion poetik, me një kënd të ri, furkëza
estetike tjerr në një poezi tjetërlloj, më
me shumë ide e qëllime, mbrujtur me filozofinë e jetës që e ndoqi poetin me ngërçet e saj. Poeti ynë i
nderuar tashmë po jeton pjekurinë maksimale të moshës së tretë, një pjekuri që
u tejkalua në kaminat përvëluese të
soc-realizmit e përçudnimet fiziko-shpirtërore të diktaturës.
Ai tashmë vjen me pjekurinë e një kalorësi të
dhimbjes shoqërore me aktualitetet e brishta që e kanë ndjekur ku:
“Nuk e di sa kohë, pastaj
Jam endur rrugëve të trishtimit
Ku ndërtesat e netëve kërruseshin mbi mua
Si një grumbull të verbërish të ngurosur”
Dhe poeti ynë me
dhëmbje:
“Mbush një grusht me guacka deti,
Ç’u bënë jetëzat brenda tyre?
Ndjej vetëm tringëllimin bosh tek
i trazojnë duar.
Korale të ftohta
Pa vlerë
Që vala i flak orë e cast në
breg.
Këto kafkëza të vogla
Llogore të braktisura të luftës
për ekzistencë.”
Si një nga gjetjet më të
bukura për jetën, ku dhe mirëpërcaktohen dhe format dialektike të saj, vijnë
këto trakte vargëzuese. Në se do ta kqyrim me ngulmimin e një alkimisti, nën
kaleidoskopin filozofik, libri “Jashtë
eklipsit”, përbëhet nga “unë”trandenshent Jungian dhe Lakant, të cilët
s’janë kushtëzuar nga sisteme politiko-sociale në kërkim të mirqenjes, të
identitetit dhe të motivimit filozofik të kohës. Ndaj dhe poezitë vinë me një stil disi të
veçantë, më të lirshëm në të shprehurit poetikë, ngarkuar me detaje të gjetura
jetësore, të shkathta e ekspresive si shkrepjet e bliceve rreth një
terreni të mirëstudjuar, suportuar nga
një stil inteligjent, lakonik, e që luan me paradokset e kohës, me anën e saj
komike e tragjike të përzier ku poeti:
“Nga të gjitha anët dheu më
pëshpëriste me mijëra zëra
Dhe shpirtin e ndjeja tek vinte
si brumi në magje.”
Ndërsa “nënëmadhja”:
“Dhe fytyra e saj i
ngjante një vazoje antike prej balte”.
Këto fotografi të fiksuara
në celuloidin e memories janë bërë në faqet e këtij produkti poetik pjesë e
artit që bulëron pashtershmëri gjuhe e
komunikimi me lexuesin e çdo kategorie qoftë.
3-Lirëshmëria
e rrymave lirike dhe konceptimi
filozofik
mbisundues.
Vëllimi poetik “Jashtë
eklipsit” në konceptualitetet estetike përbën risi në poetikën shqiptare. Në të
shihet një tematikë gjithëpërfshirëse, e pasur me llojshmëri gjetjesh poetike, ku
çdo strofë çliron një ndjesi emocionesh
që të shoqëron si një ciceron në
labirinthet e jetës shoqërore e mistikën e saj. Ndryshe nga produktet poetike
që sot i kemi me bollëk, ky libër vjen në koncepte si një amalgamë. Këtë vëllim
duhet ta lexosh me kujdes, me vëmëndje
ose siç e kam zakon, me laps në dorë. Në këtë mënyrë të lexuari e të
komunikuari me autorin zë fill dhe vlerësimi real, apo i përciptë, sipërfaqësor
i këtij produkti. Përmes një vargëzimi
të lirë mazhoritar në stature e
saj, autori tashmë në moshën e tretë jetësore, vjen plotësisht i pjekur në formaturën artistike, vjen si
frut i pjekur i fikut të detit, paksa i ashpër e me gjemba alegorie, i rrahur
nga kripësia joniane, por me një ëmbëlsi, i sigurtë në shijen estetike, me mesazhe të fuqishme. Poezitë
vine të veshura me fustanellën e një seri temash dhe ideshë, ku spikat mbarësia
në mendim të thellë ku nuk është lirëshmëria apo rrymat lirike por është
konceptimi filozofik që mbisundon .
Në nënshtresa
palimpsestesh të poetit dhe të dashurve
që e rrethojnë dhe e ndjekin në jetë, e kanë shtytur autorin në përkujdesje me
ngjyrat e kolorit aq ashpër të spatuluar, në ngjasimet ndërmjet një Françisko
Goje dhe një Salvator Dalie në rifiniturat poetike. Ndoshta në këtë udhë, persekucioni
fizik e shpirtëror, e ka bërë poetin më ekzistencialist ndaj problemeve e
fenomeneve që e kanë bashkëudhëtuar. Në këtë kontekst puna për mbijetesë ka çelur
hapsirat për një meditacion specifik, si
me vlerësimin e vargëzimit si vlerë
poetike, pasi në çdo varg gjejmë të skalitur si vetë përjetimi, mesazhet që
vinë nga thellësia e shpirtit me gjuhën
e zemrës se:
“Në cep të
gjumit tone,
Regëtinin ishuj të largët,
Jetë të largëta
Të panjohura.”
Në aspektin vëzhgimor të “art-organikës poetike” në sensin piktural, brusha poetike, merr
rëndesën e nuancave të “kryengritësve ”të Gojës, ku e kuqja e ndezur mbisundon
në sfondin e supermataforave dhe të alegorizmit Diellor.
4-Lirizëm në
unison me trendin moralo –shpirtëror
Në disa poezi si “Shkalluan drurët nga era”, ”Karroca
e fëmijës që do lindë”, ”Gjimnazi zbrazej nga vajzat e bukura” dhe “Valuta”, poeti,
në mënyrë organike me substraktin jetësor
që e ndoqi në adoleshencë dhe rini, përcjell aromat e dlirta të
dashurisë me një figuracion që të mbërthen, por disi më ndryshe nga sa jemi
mësuar, ta ndjejmë nëpër vargjet e lirizmit idilik. Në këtë aspekt Agim Mato vjen disi më
individual. Ai preferon (diktuar nga streset shpirtërore) si një bashkësi
mesatare të lirizmit lazgushian dhe të atij migjenian, si një unison lirik, që
i shkonte për shtat trendit moralo-shpirtëror që kalonte poeti. Në këto poezi
(do thoja pak për sharmin e poetit), figuracioni është shumë shprehës saqë
vargu del si një ujëvarë pa lëndina rrjedhjesh nëpër shkëmbejt metrikë.Ai
rrjedh i ëmbël ,në kadencë ,me një kantilenë ylberiane, si sytë e plot gaz e
shpresë për jetën .Ata vine si moment meditimi, ëndërrimi, dëshire, në absurdin
që e rrethonte, ku poeti ngjyen me bojë kaltërsie në valët e Jonit, penën e
artë pa ndrojtje, me vetëbesim hedh në
bllokun e zverdhur në sundukun e
“nënëmadhes” këtë përjetësi të ndjerë, ku
poeti (piktori):
“Ngriti kavaletin
Hapi akuarelet dhe nga peneli rrëshqiti drita e
diellit;
Ranë mbi letër drurët
Shkëmbijtë e detit ,anijet
Dhe më tej qyteti i bardhë me të
gjitha dritaret e tij
Dhe pranvera çapitej në krahët e
saj të gjelbërt
Duke u bërë thirrje sythave
E ata i përgjigjeshin
Dilnin gjithë frushullimë”.
Jetën autori e shikon si
jetën e një zgalemi që krahët i
tendos në hapsirat blu, por çerdhen e
breznitë i ngjiz në shkëmbijtë e këtij bregdeti në dlirësi. Një zgalem që
fluturon mbi kaltërsitë Joniane, por shikimin
e tret në këto brigje ku në konture infinite kërkon folezën, ngrohtësinë,
mirësinë e mohuar në padrejtësi. Bregdeti Jonian ku lindi poeti me Sarandën
perlë, dalë nga zhguni i lashtësisë, bekuar me nomatisjen e 40 shenjtorëve e
ushqeu eliksirin e jetës. Saranda ku hodhi hapat e para magjike me atë kaltërsinë e detit e njëkohësisht e ashpër si shkëmbejtë
gëlqerorë mbi krye, ushqeu dhe mëkoi
shpirtin e poetit me ndjenjësira
të vagëta ylberiane e të trazuara
me mallin e dëshirat vetiake. Tek vegjeton pemën poetike mes sythash, Agim
Mato zbërthen enigmat e jetës ku në çdo fund-produkti poetik, fjalët
kthehen papritur në një buqetë luleshumë
që kundërmon aromë bozhuresh, fik deti, jargavanë, trëndelinë mbledhur në
Sopot, lule limoni ,trandafilash ,tulipani, mimoze bashkuar me tjetër-aromën e
shpirtit të poetik.
Në këtë aspekt lirik, hera
–herës, autori e braktis realitetin ndrydhës, përçudnues, dhe ndez motorrët e
dëshirave duke i hapur udhë imagjinatës. Mendimet dhe dëshirat e çojnë në ato vende të shenjta,
ku çdo gjë në kujtesë është e pa
cvetënuar. Gjithçka vjen si një prurje mitike nga kohëra të lazdruara
fëminore bashkë me epizmin e të parëve, kjo për faktin se autori është i
brujtur me dashuri për vendin e të parëve, është i pandarë me të e mendon e kujton, e imagjinon gjithnjë duke e përdorur si një mishelë në ndezjen e
motorrave të dëshirave të fantazisë, duke
e krahasuar ëmbël e me përkëdheli, në gjithçka që ja kërkon vetvetja.Gjithçka
kthehet në një shtrat të nxehtë në atë
të ftohtë Siberian, kthehet në një djep ninullash, me bukuri pak si të vrazhdët
por përrallore.
5- Një dualitet poetiko-piktural si një sfidë e vëtetë.
Vëllimi “Jashtë eklipsit”
tregon se poeti ynë i nderuar bir i brezit të “mallkuar” në vitet 70-80 nga
soc-realizmi është një sfidant ndaj rondokopëve poetikë, të cilët u bien akoma qemaneve të soc-realizmit, por
me nota më të ulta fa-minore e që mbeten akoma vëllezër siamezë të
plagjiaturave estetike e që ngjajnë mes vedi si dy pika uji. Diktatura që i
lindi këta rondokopë, të cilës i shërbyen me devocion i bëri të tillë siamezë, ndaj
në konceptet e reja estetike “potenca” e tyre krijuese është e destinuar të
dështojë. Poezia e Agim Matos me erupsivitetin shkëndijor doli mbi këto eklipse
duke vezulluar si një shkëlqim boreal me vërtetësinë, bukurinë e shpirtësinë, si
një centaur mbi shtrembërimet e ligësitë. Këto
piktura poetike kanë diçka të patjetërsueshme nga brusha impresioniste e
fshikulluese e Salvator Dalisë mpleksur me të kuqen zjarrmëtare e shpërthyese
të Gojës. Këtë dualitet poetiko
–piktural poeti e realizon me një çelës magjik që është kërkimi i brendshëm i
vetvetes dhe vrojtimi vertikal i fenomeneve
si një aventurë vetnjohjeje, një luftë pa kompromis brendësor. Agimi
beson: ”Se Luftëtari I Dritës së Dielltë, është çdo njeri, i cili në luftë me
vështirësitë, është i aftë t’i kapërcejë ato, të luftojë për ëndrrat, mjafton
që të mos lerë zhurmën e botës të mbysë zërin e tij por të luftojë si Laokonti
për të drejtën njerzore.
Ndaj në staturën poetike hera –herës merr fizionominë e
një Uitmani shqiptar, ku sensi filozofik
i poezisë shkrihet e bëhet njësh me metafizikën poetike ku ai:
“Tund kokën e thinjur
Dhe flokët e gjata
Ngjajnë si një erëmatës i pëpiktë.”
Sepse:
‘Fytyrën time nuk mund ta ndash
kurrsesi
Nga buzëqeshja e portokalleve
Nga trungjet e menduara të ullinjve”
Epilog
Kjo është kryepoezia e
lirizmit, epikës e Agim Matos; e këtij vëllimi, ku në mënyrë të spikatur vijnë
si burahat e Syrit të Kaltër,
figuracione artistike nga më të larmishmet e që ushqejnë me elektrizantë
shpirtin e poetit e të lexuesit si uji i pambarim i Bistricave, duke rritur
valencat kuptimore e mesazhiere në mënyrë shkallare e vertikale, gjer në
brendësi të mitikës e ndodhive të kahmoçme.
Metaforat, sinonimet, metonimet,
parabola, simbolet e epitetet e vargjeve, godinat e strofave si gurë Ilirikë në
hyrje të amfiteatrit të Butrintit, shumë domethënës për ç’ ka janë gdhendur e vënë, tregojnë për
një poezi të lidhur ngushtë me këtë epikë, mitikën dhe jetën e sotme si fëmija
në gjirin e nënës. Në retro, tek ky vëllim është gdhendur, spatuluar bukur
porteti i vet autorit poet, duke daltuar e spatuluar me përgjegjshmëri e
vëmëndje maksimale, ndaj dukurive shoqërore, i motivuar drejt përdrejt nga
shpirtëzimi i sendeve dhe fenomeneve thjeshtazi e pa eufori. Ndaj në këtë
vëllim çdo gjë vjen e formatuar
plotësisht me atë ç’ka kërkon zhvillimi i sotëm
i poetikës postmoderniste; një poezi në kërkim të një filo-poetike, por
mbi gjithçka, filozofinë e zhvillimit shoqëror si përcaktuese delirante e
zhvillimt të shoqërisë.
Nessun commento:
Posta un commento