........

venerdì 15 settembre 2017

Josif Papagjoni - Pluhuri i artë i përjetësive



Josif Papagjoni

PLUHURI I ARTË I PËRJETËSIVE 



Agim Mato ka një emër në poezinë shqipe, nisur me tre vëllimet e tij poetike para vitit 1990: “Jug”, “Në pragun e shtëpive tona”, “Buka e fjalëve” dhe më tutje me të tjerë si: “Jashtë eklipsit”, “Fundo”, “Lundrimet”. Vëllimi i fundit, “Pluhuri i artë i përjetësive”, poeti është gjithëpo ai, me imazhet dhe mbresat e detit dhe brigjeve të tij si dhe gjithë leksikun zoomorf dhe litomorf që lidhet me to, nga njëra anë dhe përjetimet për çka ngjet aty thellë, në shpirtin e tij, nga fëmijëria vrapacake dhe naive tek rinia dhe flukset dashurore, më tutje me shqetësimin e kohës, turbullirën dhe dhëmbët e hekurt të diktaturës, nën një pafajësi sa rebele aq dhe të trishtë. Në rininë time dhe më tutje kisha qejf të bisedoja me Agimin për letërsinë e veçmas për poezinë.
E kishte fituar qysh atëherë në fundvitet ’60 më librin “Jug” statusin e poetit të lakuar, që shkruante “ndryshe”, përtej robërisë së rimës dhe klisheve të ngulura, duke kërkuar hapësira intime të një botë që këndellej e habitej nga stërkalat, guaskat, pulëbardhat, fiqtë e detit, dallgët, anijet dhe njerëzit. Këtë qasje nuk e largoi kurrnjëherë edhe në librat e tjerë, duke dëshmuar lidhjen e brendshme me qytetin e tij. Asokohe e shihja shpesh që dilte vetëm buzë detit, i mjaftonte vetvetja, meditimet dhe përjetimet e tij poetike. E dija se kishte një “biografi” të keqe, andaj dhe nuk hapej lehtë. Pas vitit 1990 ai i mbeti besnik po librit, po poezisë, madje ngriti edhe një biznes botimesh nën emrin domethënës “Milosao” si dhe një medie elektronike që i shërbeu iluminizmit të qytetit dhe banorëve të tij.
Si kredo poetike e vëllimit “Pluhuri i artë i përjetësisë”, përveç detit të pranishëm gjithkund, fëmijërisë me vrapin e pafaj të ëndrrave e lodrave,  afërmendsh edhe Sarandës, më duket se qëlloj në shenjë për çka ajo është, për vlerën dhe epërinë poetike pikërisht me poezinë “Sa herë më është dashur”, të cilën dua ta sjell të plotë, besoj pa gabuar përballë shijes së një lexuesi të kualifikuar:
“Sa herë më është dashur të bëj betime,/ kam vënë në be kokën e nënë sime;/ kam vënë në be pa u trembur këtë truall,/ këtë bukë që me lot e kam gatuar;/ këtë këngë që e mbartja mbi supe si Sizifi,/ e ma shembnin në humnera dhe e ngrija sërishmi./ Më është dashur të bëj be për dritën e syve të mi,/ për nderin që të parët më janë bërë fli./ Për hapat që ime bijë sapo ka hedhur,/ për vatrën ku zjarri i vatrës rri i ndezur./ Më është dashur… edhe be të rëndë kam bërë,/ se rëndë më ka peshuar fjala e dhënë./ Dhe nëse do të vdes pa e mbajtur fjalën,/ si në baladë do të shihni të ringjallem.”
Trysninë e përbindëshave të njëhershëm që ia ndalonin këngën si Orfeut qëmoti dhe e brengosnin, e detyronte poetin t’i ngjante asaj guaskës së zbrazur, flakur mes guralecëve të yjeve, si spirancë anijesh e këputur nga zinxhirët, “I mbyllur shpirti,/ E mbyllur kënga,/ Rrethi i një laku më shtrëngonte në fyt,/ Dhe, oh, me sa kujdes i hidhja këmbët/ të mos shkelja/ aty ku më prisnin greminat. (Rreth i mbyllur i një kohe) E po kësaj natyre është dhe homazhi për mëmën, që mbushte me frymë shtëpinë e vjetër, por në invers, teksa thuhet: “Bëhem fëmijë, nuse, bëj vetë fëmijë,/ mbush me frymën time odat,/ i mbush me ju dhe me të ikurit nga kjo jetë…
Darkave shoh dritat që ndizen atje poshtë ku rroni/ dhe më merr malli./ Nuk po them,/ më djeg shpirti ajo tufë engjëjsh që më thërret së largu,/ po unë si t’i lë kujtimet që më rëndojnë në shpirt?” (Mëma) Ose metonimia mbresëlënëse e ringjalljes së Tatës (babait) të sertë dhe antikomunist, në shpirtin dhe vetëdijen e poetit, si një shëmbëllim ku përbuzja ndaj diktatorit dhe diktaturës, logoritë groteske faqeçjerra të njerëzve të indoktrinuar për vdekjen e tij, i shndërron në absurd dhe tinguj të përzishëm.
Portretimi me pak vija fizike vizuale, por duke krijuar, përkundrazi, hapësira mallëngjyese dhe impakte vetjake është një cilësi e lavdërueshme e poezisë së Agimit. Dhe këtu unë do të veçoja pikërisht Noti Llambraqin, një personazh tejet i njohur në Sarandë, portreti i të cilit, si e një Sokrati mjekërbardhë me pak çartje brenda, sidomos penelata aq e ngrohtë, si prej vëllai, që ky oshënar i tempujve të detit, kur mjekët ia kishin prerë shpresën e jetës nga sëmundja e pashërueshme e kancerit, ishte po deti ai që e mori me vete në gjirin e tij dhe i ridha jetën e mohuar, duke e shndërruar në një ikonë të qytetit, ashtu i lakuriqtë, këmbëzbathur, si asketët e dikurshëm në kërkim të kushedi çfarë të vërtetash, ndoshta, siç thotë poeti, një kumt e bard i “mirësisë”… (Noti Llambraqi)
Transformimi i “shenjave” tradicionale të dashurisë me letra dhe zemra mbi kartolina, në komunikimet virtuale me SMS, facebook dhe skype, në thelb mbetet po ajo, një frymëmarrje dhe aromë ardhur tashmë nga ekranet. (Një klik larg) Një homazh i bukur kushtuar nënës vjen i përthyer falë një intimiteti prekës, kur natyra qesh mes lule bajamesh e fiqsh deti, dhe kur sikur Zoti ta kishte kunguar, teksa ajo po lindte nga dritarja hyri një thëllëzë dhe asaj emrin Thëllëzë ia vunë, si bekim Perëndie dhe ëndërr e bardhë pranvere. (Emri Thëllëzë)
Poeti i drejtohet librit të tij si të ishte një fëmijë i pafajshëm, ca më shumë i paditur, që do dal në jetë para lexuesve e diçka nga kumtet e shenjta humane do të thotë. Por i drejtohet edhe si një krijese të veçantë e të privilegjuar të kulturës, poetëve, fantazisë, diturisë, ndaj dhe lindja e tij yshtë si akt ekzorcizmi i kujtesave të vrara e të përgjumura të poetit, kundër censorëve dhe perëndive të rreme, që ia dhunuan shpirtin dhe fjalën, prandaj: “Që të të sillja ty,/ lexova libra që ende nuk janë shkruar,/ shkela vise që ende nuk gjenden në harta,/ mblodha frytet e ideve/ që nuk kanë rënë ende në tokë.” (Ti libër) Zemërimi që penën ia penguan poeti, ia dëshmonte hënës së fëmijërisë së largët që “hidhej duke u penguar nëpër bokërimat e qiellit,/ atje ku yjet gremiseshin/ në mes të grumbullit të reve/ që vraponin duke bubullirë/ me nga një vetëtimë të ngulur mbi shpinë,/ si demat në arenë. (Kur shkruaja i zemëruar)
Dashuria në imazhet e mbetura në mbamendjen poetike, e trembur nga s’ngrysja e kohës së vrazhdët, nëpër natë gjendej në arrati, me detin pranë dhe dallgët e tij, ku velloja e hënës e mbulonte të dashurën si fustan nusërie, ndërsa ylli i Afërditës i ulej në gisht si unazë… Ka ndonjë vjershë si Kur dashuronim ku vargu bëhet flu, delikat, si fryma, i brishtë si kërcell luleje a filiz, dhe asiherë vjen shprehja e gjetur poetike: “Ajo që nuk e thoshim me zë/ ishte më e bukur se fjalët,/ më e ëndshme se qumështi i yjeve/ që xixëllonjat pinin mbrëmjeve nëpër qiell… Ndjenim në gjoks limfën e trupave tanë,/ duke u përndezur nëpër muzg./ edhe një puthje na dukej zhurmë.”
Mik i detit, Agim Mato i drejtohet atij me vargjet: “Vëllai im, det!/ Duke u futur çdo natë brenda meje,/ ma zgjerove shpirtin,/ m’i fashite dhimbjet/ dhe më bëre t’i mëshiroj ata që luftuan njeriun…”  (Nuk jam bardi yt, o det) Më tutje, brigjet që mbushen me fluturimet e pulëbardhave në gjirin e Sarandës, një koncert i “dirigjuar nga erërat joniane si në skenën vigane të një amfiteatri”, apo ngarendja këmbëzbathur shkëmbinjve të mprehtë të buzëdetit për të gjurmuar vezët e pëllumbave që kurrë ai s’i gjeti, ndaj dhe me një dëshpërim të ëmbël mbushur mall e nostalgji, poeti këlthet: “Ah, retë, retë – si t’i kërkoj atje lart foletë?!...”
Diku gjetkë poezia merr forma narrative me ndodhi të njohura, siç qe edhe katrahura dhe çmenduria e vitit 1997, kur u mbytën në det “katrat” e flotës detare ushtarake në Sarandë, duke e shndërruar episodin në një ëndërr të frikshme, të çartur, sa dhe në një muze fëmijësh e relikte historie nën ujë. Mëpastaj udhëtimi poetik ua hipën metaforave domethënëse që hapen nëpër shtretër polisemantikë si: “Është një vis i fshehtë i shpirtit/ me gërmadhat e ëndrrave të shembura/ dhe varrin e një dashurie”. (Është një vis) Sakrilegj e klithmë dëshpërimi është dhimbja dhe drama kur dheu, toka, zakonet, antropologjia, pemët, lulet, pyjet, lumenjtë, kafshët e egra dhe gjithçka ku ti je lindur e rritur, atje ku ke ngritur kasollen e jetës, ku ke frymuar, të rrëmbehet nga të pushtetshmit e pashpirt apo industrializimi i skajtë, teknologjia, konsumizmi, duke prishur rregullat e arta të natyrës dhe të vetë ekuilibrit.
(Letra e kryetarit të Seatle) Shndërrimi i një përfytyrimi thuajse mitologjik, Vuvi i Tushit, që fantazia e pafajshme e fëmijës së trembur i ka dhënë atij përmasat e horrorrit dhe të përbindëshave, ja ku gjiganti përunjet dhe i jep ujë një fëmije, shoqëruar plot dhelka e psherëtima dhembshurie për krijesën e tij të brishtë… (Vuvi i Tushit) Një tjetër formë poetike është kur diku një fjalë e vetme përsëritet, kuptimësohet e konvertohet në thelb e imanencë të vetë karakterit të njeriut, siç janë rrudhat që poeti kurrë s’i fsheh, as i fshin, sepse aty flenë të vërtetat e tij, si “një libër i hapur sizmik tërmetesh që tronditin”. (Rrudhat) Herë tjetër uni poetik njënjësohet e bëhet bartësi i zjarrit, si dikur Prometeu; tashmë jo aq zjarri olimpik hyjnor, por zjarri që djeg shpirtin e shqetësuar poetik. Ndërsa tek poezia ‘Lisat’, Mato rrugëtimin e të gjallëve që vdesin dhe të vdekurve që ngjallen në zemrat e të gjallëve e ngujon në një detaj që i përket njëherazi sa të mundshmes, aq dhe alegorikes e simbolikes teksa përcakton për martirin e radhës: “Le të mbijë lisi,/ le t’i lëshojë rrënjët thellë/ në gjoksin e tij, në zemrën e tij…”
Në përmbyllje, pa e tjerrë më gjatë, i uroj mikut tim dhe poetit me emër Agim Mato të tjerë libra dhe një shpirt poetik që veç di të digjet për të bukurën, të mirën, lirinë…