KRONIKA TË ARBËRIT

                   Kronika të Arbërit

 

DYRRACHIUM

1

Galera të dyshimta si  kuaj tërë shkumbë lidheshin në

                        skelat e drunjta

dhe piratët e Mesdheut zbrisnin rrugëve të tua

duke kollitur në taverna lagështinë e humnerave ujore.

Flaka e kaltër e pijes u ndriçonte për një çast qenien

dhe të nesërmen, si shpendë oqeanikë, ndienin nën vete

                        detin e udhëve të pafundme.

Dhe të tjera anije, spirancat plot zhurmë,

si kthetra

në brigjet arbërore

ngulnin.

Nuk dihej nga vinin,

nuk dihej ku shkonin,

nuk dihej se ç’erë u frynte pëlhurat,

mjekrat nga kripa u zbardhëllonin

fatkërkuesve mbi ujëra.

2.

 

Dengje e fuçi në sheshe, bagëti, gëzofra, lesh, mëndafsh

 e kripë, putarga e peshk

dhe gjuhë të ndryshme, sjellje, veshje,

italianë, arabë, çifutë e grekë, frëngj hijerëndë

 e normandë të qetë;

lloj-lloj tregtarë dhe sarafçinj e hamej,

detarë të pirë e kapedanë, nga Bejruti, Venediku, 

Raguza e Marseja,

Kazablanka e Selaniku, nga Napoli e Pireja.

Grindej ai që shiti

me atë që bleu, oshëtinte Dyrrachium - panair Mesdheu.

Limjon, 1980

KARL TOPIA

Shekspiri nuk arriti ta honepste këtë histori. I çuan

                        dosjen, për Helenën e Anzhuinëve

dhe Karlin e Topiajve nga Dyrrachiumi i Ilirisë. I thanë

 për skena e mizanskena,

për dredhira, për kulla të larta, për karaktere

dhe i përmendën Skocinë. Tundëte kokën:

“Interesant, interesant - përshpëriste, - po këto emra

 frëngj më lodhin”

- duke e shfaqur hapur antipatinë për francezët

dhe teatrin e tyre.

Edhe një herë tjetër ia përmendën trinitetin e dashurisë,

të pabesisë  dhe vrasjes në mes të një gostie mbretërore

 në oborrin e Napolit.

“E kush ishte ky Karl francez?”

 – shpërtheu përsëri Shekspiri.

“Jo, jo, mjeshtër, një princ nga Iliria, provincë e Bizantit,

 nga albanët, ai e rrëmbeu

 në Dyrrachium Helenën e Anzhuinëve, ndërsa e çonin

 nuse në ishujt Ciklade të Egjeut”.  Dhe i rrëfyen

 sërish nga e para aventurën e Tanushit krifëzi.

 “Pa mendo, - i thotë asistenti, - aty janë të gjitha

ç’ duhen, tavolina me mish kaproi,

derri i egër e i ngrirë gati për të hunguritur, gotat prej

                        kristali,

buzëqeshjet pas tyre, thonjtë e ngjyrosur, pudra,

shikimet provokuese, prekja e këmbëve poshtë

tryezave, fërkimi i pulpave, rrokullima

nëpër gërmaze e lëngut shafran

dhe në fund të aktit të parë

rrëmbimi i Helenës së bukur pasmesnate.”  Dhe shtoi:

Po humbim një rast unik, mjeshtër, mërinë e mbretit që

                        zgjati  njëzet vjet në tërë Mesdheun,

dredhinë tinzare të tij për t’u pajtuar me dhëndrrin,

pritja me salltanete në oborrin e Napolit nga mbreti Robert

                       (a nuk të ngjan si skocez ky emër?),

masakra dhe kokët e prera të çiftit që mbushin me gjak

                        tryezën e gostisë,

monologun e shfajësimit para të pranishmëve.

do të ishte risi, pastaj, një monolog i kokave të Karlit e

                        Helenës  në mes

të pjatave e pirunëve mbretërorë e sa e sa skena që 

mund ta  intrigojnë këtë subjekt të rrallë”.

Shekspiri heshti. Shtyu dosjen. Pastaj foli: “ Si mund ta

                        mbyt skenën me kaq gjak e

me kokët e prera që hidhen pupthi? Hamleti Pollonin e

                        qëlloi prapa perdes

dhe ne nuk e pamë, edhe helmi i përdorur në “sa e sa

                        skena” është  thjesht konvencion!

Ma hiq! Më sill temën e një komedie gazmore të Ilirisë,

“Nata e Dymbëdhjetë” në më kujtohet,

të shpëlaj nga fantazia ime përfytyrimet që më ngjallët”.

Sarandë, 2011

BOHEMUNDI

Pasi skedova nga bibliotekat  të gjitha kronikat për

      Dyrrachiumin,

pasi shfletova një për një relacionet e konsujve

në  Iliri, m’u shfaq Anna Komnena

me librin e dymbëdhjetë të “Aleksiadës”,

ku brenda një regëtime femërore dihaste Bizanti

i trazuar i Mesjetës,

si një bizon që jepte shpirt i mbuluar nga thneglat

e  ushtrive kryqtare e të gjyëmhënës.

M’u faneps e bija e Perandorit duke treguar me sytë e

 tromaksur  skelat e Dyrrachiumit

të sulmuar nga Bohemundi.

Sa herë përmendej emri i tij

Kostandinopoli binte në letargji.

Dyrrachiumi rriste muret me arbërit brenda.

Flota, si një qyteti i frikshëm lundrues bënte të jehonin

                        steretë

 nga të dyja  anët e Adriatikut. Hapësirat detare

braktiseshin nga zogjtë dhe peshq të trullosur ngecnin

në rërën  e pafundme. Po le ta tregojë Anna Komnena, 

atë që i treguan të tjerët, pa e humbur fillin:

Bohemundi sosi në Aulonë dhe u vuri me dorën e vet

 zjarrin  anijeve,

sepse për ushtarët nuk duhej të kishte kthim.

Nuk duhej të mendonin ushtarët për fatin e familjeve

të lëna në brigje të largëta nga ishin nisur.

Duhej të fshihej nga kujtesa Siçilia, kur para ngrihej

 Dyrrachium.

Dhe Bohemundi mendjekrisur, që pushtonte qytete

e limane,  

projektonte makina luftarake, breshka kullëmbartëse me

                        kryedash, projektonte

makina gërmuese dhe ato për mbushjen e hendeqeve,

            u grahte kuajve

të ushqente pareshtur ambicjen e të arrinte

 para lajmit në portat e lakmuara.

Të rrethuarit prisnin fatin që u qe caktuar.

Ndoqën me sy breshkën me kryedash të afrohej,

e shtyrë nga brënda nga  mijëra ushtarë, që ndalën,

hoqën rrotat dhe e bllokuan me shkopinjtë.

Kryedashi filloi të trandëte muret e trasha ku mund të

                        shkonin  pa frikë katër kalorës mbi to.

Retë e shigjetave bënin hije ndërsa fluturonin pa kthim.

                        Dielli nuk dallohej më.

E kishte ndalur qerren e tij

të zjarrtë. Ç’u ishte shkrepur kështu njerëzve?

Dyrrachiumi nuk jepej. Të trimëruar të rrethuarit

hapën portën lindore të qytetit prej nga dukej një

 kalorës  gjigant prej bronxi

dhe i thanë me ironi Bohemundit: ”A e hap kryedashi

yt një vrimë

 më të madhe se kjo? Provoje në mundesh!” Dhe

                        Bohemundi, që nuk zmbrapsej,

me  makinat si urithë, filloi të shponte një tunel,

pa e menduar se edhe të rrethuarit

bënin të njëjtën gjë nga ana e tyre, pa e menduar

se ushtarët e  tij do të përvëloheshin

nga flakët prej rrëshire e squfuri të fryrë nga ca kallama

                        vdekjeprurës.

Nuk e kishte për zakon të zmbrapsej  Bohemundi, nxori

një kullë lëvizëse si ajo e Babelit, që kalonte dhe retë,

 me bazën katrore,

me shumë kate e dyer nga çdo anë, nga binin shigjeta të

                        dendura.

Nuk kishte më ditë, nuk kishte natë. Arbërit vërvisnin

                        zjarrin e lëngët nga një tjetër kullë,

 gjersa në dritën verbuese të squfurit panë të ngazëllyer

 përflakjen e asaj makine

 vdekjeje, nga dyert e së cilës hidheshin ushtarët si copa

                        flakësh.

Kështu thotë Anna Komnena në librin e saj

të dymbëdhjetë me një fije shprese

për bizonin e Bizantit e që i shuhet sërish,

sa dëgjon hingëllimat e kuajve të Bohemundit nga

 spondi tjetër i Adriatikut.

Sarandë, 2011

LEGJIONARËT

Kush e dha i pari lajmin për ekzistencën e një grupi 

legjionarësh ilirë  të shpallur të humbur 

nga ushtria eAleksandrit të Madh, Pirros së Epirit

a  ndoshta të vet Skënderbeut? Të dhëna

kontradiktore qarkullonin për dukjen apo përkatësinë,

                        ashtu si për disqet fluturues

me dëshmitarë okularë,  që dëshmojnë para 

komisionesh, të ngritura për ekzistencën e tyre.

Këta legjionarë, që shfaqeshin

pas një drite të purpurt, me një pluhur yjesh që 

shoqëronte marshimin  e tyre, i shihnin tek ndalonin

për të pushuar, duke ulur nga supet siluetat e ca

                        kështjellave ilire  gjysmë të rrënuara,

(dëshmitarët ngatërrojnë format e tyre, duke përmendur

                        Rozafën, kështjellën e Kaninës, Beratit,

                        Shkupit, Ulqinit, Danjës, Ulpianës, Janinës,

e më shpesh atë të Krujës), ndeznin në mes një  zjarr  të

                        kaltër ku nuk shquhej dot së largu në se

flinin apo vazhdonin  seancat e një Kuvendi Kohërash.

Kur rinisnin të ngarkonin sërish siluetat e kështjellave

                        gjysmë të rrënuara

 dhe të largoheshin  në heshtje, duke u tretur në thellësi

                        të mbrëmjes,

vraponin kureshtarët të gjenin të paktën një gjurmë,

një grusht  hi nga ai zjarr i çuditshëm,

një mesazh të lënë qëllimisht, për të vërtetuar se kjo nuk

                        ishte një trill, porse

një dëshmi e pakundërshtueshme  e ekzistencës

së legjionarëve

dhe ta përdornin më vonë në debatet e gjata me

                        skeptikët.

“E ç’mesazh?” -  pyesnin ata, në kafenetë e mbushura

 me tym. “Ç’ duan të na thonë

pas mijëra  vjetësh?”  Të ndarë në pro e kundër, duke

                        debatuar në faqe interneti, në chat-e, 

nëpër forume portalesh, në E - Mail-e,

duke thirrur gjithshfarë argumentesh

nga të gjitha  disiplinat,

nuk e kuptonin se, në fund të fundit, ata ishin 

shndërruar vetë në legjionarë.

Sarandë, 2011

ARBËRI E EPËRME

                       “Kamnoi (tymi) i dufeqeve
                        gjithë malet mjegulloi”

                         Nga një këngë e vjetër arbëreshe

1.

 Nga thellësia e gadishullit, vinin drejt Arbërit makinat e

            hekurta të luftës.

Poshtë helmetave të shihnin sytë e egërsuar të të gjitha

 hordhive që kanë kapërxyer

këta dymije vjet pragun tënd, të shihnin Cezarët,

                        sulltanët, krajlët, Hitlerët.

 Dhe nuk arrinte kurrë të thahej gjaku i derdhur nëpër

 limane,

dhe nuk arrinte kurrë të pastrohej bloza e dyfqeve  në

                        frëngjitë  e  kullave.

Tymi i luftrave ishte e vetmja blozë që mjegullonte 

                        hapësirat e Arbërit.

 2.

Do të të shembnin me tanke shtëpitë (ku ta strehoje

 pikëllimin?),

do të lëronin vatrat (ku ta gatuaje dritën?),

do të të thërrmonin djepet e foshnjave (ku ta përkundje

                        të ardhmen?),

 nuk do të të linin një herë të qetë të uleshe e të  mendoje

punët e tua,

të ndërroje kulmin e shtëpisë që rrëzohej, të gdhendje në

                        gur emrat e të vdekurve,

të gdhendje govatat ku të sapunisnin gratë

dy lecka, trupin kërthi të një fëmije,

shamitë e tyre të  zeza. 

3

Përrenj UÇK-je zbrisnin nga qafat e maleve si

 rezervuarët e  mëdhenj të revoltës...

Burra shtatlartë si ahe që mbajnë mbi  shpatulla  qiellin,

vajza të turpëshme si mollët: një gjelbërim

i pashtershëm që  kishte gufuar befas

dhe pushtonte horizontet,

një katarakt  dritash që shkonte  

të shuante etjen e fushave të shkretuara të lirive. Ishin 

Vardari, Drini,  Shkumbini, e  Kallamaja

e një gjeografije të shpërngulurish

që kthehej në  burimin e vet.

Nuk i nxënte më shtrati i shekujve. Çdo hap që hidhje

  ishte një  metër qiell,

çdo fjalë - një pëllumb që mbante shtrënguar në  sqep

                        mesazhin  e  lirive.

 4

Tymi i dufeqeve mjegulloi malet. Ku mund të ishte liria?

 Ku  mund të ishte?

Ngriheshin në majë të gishtave për të parë mbi kurrizin

 e mjegulluar të kohërave.

Ja, thoshnin, nuk e shikon  lirinë atje tej, larg, 

në dritësirat e Arbërit,

duke dirigjuar korin epik të pyjeve,

duke dirigjuar valsin  e artë të kallinjve

në Rrafshin e Dukagjinit?

Dhe vazhdonin rrugën

me një bajame ëndrrash në shpirt,

me një vendosmëri rrepesh,

me një fisnikëri ullinjsh.

RREPET E ARBËRIT

Në mes të shesheve të Arbërit ngriheshin rrepet

e mëdha.

Në çdo fshat, në çdo qytet, në një rreth të gjerë,

sa zinte hija e degëve, uleshin të urtët e vendit

dhe  kalonin një për një

nenet e Kanuneve, si në një Agorà të antikitetit.

Këto rrepe,  me rrënjët që zgjateshin

poshtë dheut, po aq sa dhe në ajër, kanë çarë mademet

e kohërave, për të kërkuar

e thithur në damarët e tyre mineralin e qëndresës,

të durimit, pritjes. 

Rrepe të mëdha, në mes të shesheve të Arbërit ku

 shpalljet e zeza

u ngjanin plagëve, ku degët e përkulura  u ngjanin

                        flamujve në gjysmështizë.

Nën hijen e tyre mërzenin ushtritë, ngjireshin

 matrapazët, rënkonin

patriotët. Kullat Ejfel të Arbërit ishin këta rrepe të

                        moçëm sipër shesheve,

kuvendeve dhe viteve. Ishin këto qenie gjysëmlegjendë,

                        gjysëmpemë.

PYJET E RAPSODIVE

Kullat e tua i rrethinin pyjet e lashtë, sikur t’i rrethonin

                        rapsoditë  e Mujit.

Trualli i legjendave oshëtinte. Rapsoditë kreshpëronin

 si një shkulm oqeani.

Ç’ishte? Ç’ishte? Era apo gjogju i Mujit që vinte përpara

 të  shtatë krajlat?

 Por befas dëgjoheshin sopatat. Rreth e rrotull binin cifla

                        rënkimesh

dhe rapsoditë rrëzoheshin duke zbrazur qiellin.

Për ku i rrokullisnin trungjet e tyre gjuhëprera?

RROTAT  E HISTORISË

Rrotat e historisë kishin ngecur në baltrat e Mesjetës.

Kush do t’i vinte supin për ta nxjerrë që andej,

kush do të bënte zap kuajt e egërsuar për t’i mbrehur në

                        rrypat

dhe ngojcat e rrepta të kohës? Qerrja e saj, me akset

e thyera, prisnte më kot ca kapedanë kokëkrisur,

ca sekretarë e pashallarë, që ziheshin për ca male të  çjerrë,

                        për ca lugina të harruara

dhe porositnin këngë për lavdinë e tyre.

SHQIPONJA

Shqiponja ishte dëbuar nga flamuri.

Ajo vërtitej majë maleve,

inspektonte kështjellat që nga ajri,

ndiqte lëvizjet e ushtrive

me rrapëllima qerresh e re pluhuri,

kontrollonte me sytë e stërvitur

sipër një deti çadrash laramane të fushimeve,

sipër fushëbetejave

dhe merrej vesh me kapedanët  kryengritës.

Pesëqind vjet me radhë,

në çdo beteje,

një shtizë,

qëndronte e gatshme

për fronin e saj.

Po nuk e besoni,

hapni kronikat ku shënohet se ajo,

në konspiracion me Ali Pashën,

priste sinjalin të ulej mbi shtizën

që plaku e kishte bërë gati. 

(Aliu kishte një ushtar

që do t’i bënte shenjë

kur të vinte çasti.)

Po kur më vonë e panë shqiponjën t’i hapte udhën
                                                            një diligjence 

që e çonte me ngut Ismail Qemalin

në Sheshin e përgatitur enkas në Vlorë,

të gjithë e njohën të preferuarin e saj.

E kuptuan të gjithë

pse iu desh

të zgjidhte një diplomat

për të nënshkruar shugurimin

në sytë e një Europe tekanjoze.

Sarandë, 2011