PREND BUZHALA
LIBRI I RIPËRTËRITJES SË KRIJUESIT NËPËR KOHË
(Agim Mato:
"Jashtë eklipsit", vjersha dhe poema, Shtëpia Botuese
"Milosao", Sarandë, 2012)
Kur Josë Ortega y Gasset, filozof dhe
eseist spanjoll, e konsideronte poezinë
si një algjebër të lartë të metaforave, kishte parasysh
semantikën e pasur e të ndërliqshme që ajo ia dhuron lexuesit. Nuk është e
habitshme, prandaj, pse poeti Agim Mato nga Saranda, në të tre librat e tij
poetikë "Jashtë eklipsit” (2012), "Fundo" (2012) dhe "Lundrimet..."
(2014), qëmton simbolet, metaforat e figurat tjera të detit dhe të aktit
poetik, nga njëra anë, si dhe kuptimet e pasura që t'i dhuron kjo poezi, nga
ana tjetër. Kësisoj, nëse te libri "Jashtë eklipsit" hasim një
biopoezi, të shtresëzuar me mitet, antikitetin, historinë dhe fëmijërinë...
deri te një kozmologji e pasur lirike; te libri tjetër "Fundo"
përthellohen biografemat e vuajtjes (poeti ishte i përndjekur edhe për shkak të
poezisë, edhe për shkak të prejardhjes familjare), shpleksen kujtime, zbërthehen
poetikisht reminishenca historike... deri te një rit i përhershëm në përsëritje
si apokalips kohësh.
Ndërkaq, te libri më i ri, "
"Lundrimet...", vjen më e konsoliduar e njëjta botë poetike, më e
nuancuar, me poetikën e imazhit, me vënien në gërshet të mitit poetik mbi
gjithësinë dhe botën e misterit e të enigmave, dashurisë dhe kujtesës ...e deri
te një bibël poetike e vuajtjeve... Dhe, të gjitha këto së bashku, na e
dhurojnë poetikën e detit.
Kësaj radhe, në aktin e leximit krijues,
po qëndrojmë te vëllimi "Jashtë eklipsit" (2012).
I tërë vëllimi i parë përshkohet, si një
fill i kuq, me biografemat lirike a me njësitë motivore, ideore e tematike të
jetës personale dhe të vuajtjes. Vuajtja është e shumëfishuar, ajo ther jo
vetëm ekzistencën e tij, por edhe ekzistencën e krijimit artistik. Ai e ka
ndërtuar murin e tij ekzistencial, por edhe murin e tij të krijimit, për shkak
se arti e kryen një funksion të fshehtë, të pahetueshëm, tejet fisnik, atë të
lidhjes me botën, me njerëzit:
Me dhjetra vjet jam
rropatur
buzë lumit të harresës,
Urën e Poezisë ndërtoja
Të më lidhte me
njerëzit,
(poezia "I
murosur")
Poezia "I
murosur", e sintetizon kaq bukur fatin e krijuesit nëpër dhjetëravjeçarët
që po e shkruanin këtë baladë të mundshme. Tash, ata rrënuesit, nuk enden vetëm
natën, por në pikë të ditës; ata janë hafije e burokratë, kontrollorë e
mbikëqyrës të gjithëfarsojshëm. Tash këtë baladë legjenda po e zbriste në
realitetin konkret, në legjendën e jetës e në legjendën e poezisë: i murosuri
ishte vetë poeti! Ai ishte dhe ndërtuesi dhe sakrifikuesi, që fuste brenda
artit shpirtin e tij, mu si ata ustallarët e moçëm të Urës së Artës. Urë që
qëndron dhe i sfidon kohët e shekujt... me amshimin e me dëshmitë e saj. Agim
Matos, edhe historia edhe letërsia gojore, edhe miti edhe legjenda, e
interesojnë për të krijuar rrezatime kuptimore e meditative për të kaluarën
personale e të përbashkët dhe për të sotmen; historia dhe aktualiteti,
mitologjia dhe trashëgimia popullore, janë temat bosht rreth të cilave
ndërthuren dhe shprehin interesimet krijuese përgjithësisht në letërsinë tonë.
Porse Mato arrin ta thurë me një komunikim të qartë, ku mesazhi dhurohet e,
nëse ai është i paqartë, i stisur nga ndonjë mjegullim metaforik, bëhet për ta
zbuluar artin nën velin e së bukurës estetike.
Nuk është e rastit, prandaj, përse kjo
poezi mban datat e krijimit 1974-2011... si poezi që SIMBOLIKISHT shënjon dhe
rrugën krijuese gjithë mundime deri te ky libër. Tek shqiptarët flijimi
zakonisht lidhet me një urë ose me një kështjellë. Siç dihej, flijimi bëhej për
nder të hyjnive për të fituar simpatinë e tyre, për lidhjen e botës së përtejme
me të gjallët, flijimi bëhej për shpirtin në shenjë faljeje a kërkese. Ky mit i
flijimit trajtohet si tematikë në shumë vepra të letërsisë botërore por edhe të
letërsisë... në romane e në poezi, në drama e në tregime. Ato kanë dhe një
mister brenda, për ta ruajtur mesazhin, si një bukuri e paprekshme nga dora e
ligë... Urat kanë historitë e tyre, kanë legjendat e krijimit, mu ashtu si
poeti dëgjon krijuesin urtak në punë në artit:
Kështu dhe veten murosa
në brendësi të fjalëve,
që shpirti im të lidhte gurët
dhe fanepsjen e mesazheve.
Poeti arrin që mrekullisht ta thurë
mbindërtimin e tekstit artistik mbi atë historik a gojor... Mbiteksti lirik
ngërthen dhe paradigmën e tekstit gojor.
E shkruar më 1991, menjëherë pas shembjes
së diktaturës, poezia "Nga kush kishe frikë, o Zot?", shkreptin nga
zemërimi fisnik, por edhe nga përmasat e përbindshme të frikës. Aq pushtuese
ishte kjo frikë, sa prej saj "strukej" edhe vetë Zoti që "kishte
braktisur" njerëzit!
I tillë vjen pas 30 vjetësh poeti... vjen
"jashtë eklipsit", a errësimeve që zgjatën së tepërmi. Gati
pafundësisht! Por diçka është shembur që të vijë në duar të lexuesve edhe arti
poetik, edhe shtegtimi i gjatë... Frika u shemb, diktatura, u plandos si
kështjellë prej letre, vetvetiu pothuajse... por ato i shembi vuajtja që kap
përmasa tejkohësh, si një vuajtje përtej jetës! Si një ringjallje shpirti!
Te e fundit, a nuk e ka këtë përmasë të së
madhëri-shmes shpirti shqiptar që ringjallet, si një Konstantin shqiptar a si
një Jezus i vuajtjeve biblike të besimit?!
E pra, besimi nuk u shemb, besimi njerëzor
si entitet i qenies.
Kësisoj, të duket sikur poezitë, të
ardhura pas 30 vjetësh, thuren nga një strategji e posaçme kundrim-reflektimi i
të madhërishmes që ringjall shpirtin e poetit. Thuren si poetikë e kujtesës e
ku bartës i këtij narracion-lirizmi, është vetë folësi lirik, si ideografi
poetike e autorit-krijues.
Poeti zë e pozicionohet nga katakombet e
kësaj kujtese, që spërndritet nga shpirti krijues. Kujtesa për kohët që u
jetuan, duhet të ketë qenë e fortë për krijuesin që u sprovua e u përbirua
nëpër ato ngushtica kohësh, për ta skalitur atë në trajtën më të lartë e më të
bukur të thënies, siç është poezia. Kjo kujtesë jeton në ne e brenda nesh, te
secili prej nesh, mbetet thesar i përhershëm, i vazhdueshëm, që shpesh e shpesh
na e ringjall të kaluarën. Aty këndon gjuha e djeshme e zemrës që u dhurohet
zërave të sotëm "në bunacë", a "jashtë
eklipsit".
Një bashkëkohës, J. M. Barrie, do të thoshte se Zoti na e dhuroi memorien
që të na e krijojë mundësinë për të pasur lule dhe në ngricën më të madhe. E
tillë, alkimia lirike e memories së Matos, vjen kaq e prekshme, kaq
dramatike... lozonjare, e cila nuk do që të qetësohet dhe e çon peshë
frymëzimin e poetit, e kreshpëron si qenie që e bart nëpër dekada "djepin e stuhisë." "Memoria është fëmijë që ecën mbi
valët e detit... e ju asnjëherë nuk mund të thoni se ç'është ajo guacë e vockël
e çka fsheh brenda vetes ajo, si të ushqen nga ajo largësi me gjërat e veta më
të çmueshme" (Pierce Harris). Dikur kjo memorie humb në kohë e nëpër kohë,
bëhet përjetësi që zhduk kufijtë e brendshëm e të jashtëm... antika zbret në
kohën tonë, e sotmja shkrihet diku te një hapësirë e largët:
Sikur qyteti me anijet
që para syve tanë
shfaqet,
të jetë thjesht si një
mirazh
i ardhur që nga tokë e
largët.
(poezia "Bunaca", 1988)
Aty vjen lirika "Far i vetmuar në
jug", ku memoria poetike spastrohet nga mbeturinat e kohës, prandaj ajo
është kujtesë e përndritshme e vuajtjeve dhe dhimbjes, e përvojave të hidhura
dhe i të mbijetuarve, i të ringjallurve...
Kjo poezi e tëra shndërrohet në një
kozmologji prometheike-mitologjike... si subjekt a vend i harruar nga "hartat e detit”, nga syri njerëzor...duke dhuruar dritë...
dhe përsëri kaq i vetmuar, tejkohshëm!
Poeti, prandaj, e shkruan, një si
"program poetik" mbi frymëzimin që e vë në ballë të librit, me
titullin "Mea culpa". Këtë vetërrëfim mëkatnor ai mund ta ligjërojë
vetëm nga rrëfyestorja lirike, e jo nga të tjerat që e profanizojnë të bukurën;
se vetëm aty gjendet altari i shenjtëruar, ku mund t'i dhurohen të fshehtat,
mëkatet e pabëra poetike, për të cilën pagoi shtrenjtë.
Rikthimi nuk është i lehtë.
Mitin e Fjalës Poetike, e kërkonte dhe
ende e kërkon secili njeri artist, ashtu sikundër konceptin mbi frymëzimin e studiojnë
dhe dijet e fushat tjera, poetika, filozofia, estetika, teoria e arteve, teoria
e letërsisë etj. Që nga Aristoteli e deri te Hegël, apo që nga ai indusi i
moçëm që e konsideronte frymëzimit si një "dehje e kthjellët" e deri
te koha e sotme që preokupohen me fshehtësitë e Fjalës, me këtë mistikë të
poetikës së imagjinatës krijuese. E secili akt krijues identifikohet me
frymëzimin, me muzën. Pra, frymëzimi identifikohet me misterin, me mitin, e
shpesh identifikohet me fshehtësinë hyjnore. Dhe kur Buzuku ligjëron për
fëdigën (mundimin) e të shkruarit të librit të parë, metaforikisht ai na e
sugjeron se fjalët iu ngjanë mundimit të lindjes së fëmijës nga nëna. Naimi e
kërkonte frymëzimin te Engjëlli i Urtësisë, kurse Fishta te Zanat Mitike e te
Gurtat e Betlehemit biblik. Lasgushi ynë këtë "naturë krijonjëse" e
përkufizon si "frymë", "magji-dhëmbëse",
"transfigurim", "tronditje shpirtërore", "krijim i ri
prej lëndës së vjetër". Së këndejmi, endëzohet një hipertekst a mbiteskt,
si thamë më parë. Nuk ka poet që nuk i ka kushtuar vargje meditative Fjalës,
Muzës dhe Frymëzimit... U zgjatëm sadopak te ky fenomen estetik, për ta hapur
një derë kundrimi mbi frymëzimin te poezia e bukur që qëndron në ballë të këtij
libri.
Kur poeti shtegton nëpër brendinë e tij, në
kërkim të thelbësores, esenciales ("duke kërkuar arin e fshehur nëpër
guva"), ai udhëton
nëpër hapësirat e paprekshme e të shenjta të një tempulli monumental, ("si kishin rrojtur kaq gjatë në këtë
harrim të pashpirt"), aty ku ai gjen emocionin e zjarrtë dramatik e të pastër të artit
("duke qëlluar me gjithë fuqinë magmën e trashë të kohës"), apo
gjetjen e të bukurës kudo përreth ("tërë ai laborator kujtese/ tërë atë
punishte arti që ma mbyllën me forcë/ tërë atë alkimi të shpirtit/..."). Mund t'i ndodhë që ky kërkim ta shpjerë
nëpër greminat e zhgënjimit e të vetmisë së trishtë, dhe, së andejmi, ta
lartësojë drejt majave të pikësynimeve...
Ai i ngërthen brenda një hapësire të
mrekullisë, realitetet e ndryshme, më tutje aty ku hapet dera për tek
realitetet e hirit të perëndishëm ("më rrethoi befas frushullima
mizëri/ e krahëve të dëshirave të dikurshme..."). . Poeti tashmë e ka në dorë mësimin për
fluturimin e imagjinatës.
Shpirti dhe poezia janë Një: duan të jenë
qenieplotë. Asgjë tjetër nuk u intereson pos LIRISË... pa program jete...sepse
frymëzimi vjen "pa orar", me uturimë; mbasi gjenden në ndërveprim të
përhershëm për ta gjetur shprehjen e vet më të lartë: aty e shpalos Kodin e
Thelbit të vet... vjen teksti me përvojat emocionale dhe përvojat e jetës...
dhe vjen, më në fund, dhurata e mahnitshme e lirikës, ai teksti suprem i
frymëzimit.
Tashmë te kjo poezi zë e këndohet deti, i
përthelluar e i zgjeruar me motive të tjera, do të thoshim me motive jonike,
antike, mitologjike dhe historike. Më tutje thuret një lirikë arkeologjike.
Ndryshe, në ciklet "Parfum leshterikësh", "Nympheum",
"Qumështi i yjeve" "Home", "Tri vegime",
"Kronika të Arbrit" dhe "Poema", poeti nuk ka se si të mos
hedhë spirancat e tij metafizike- metaforike e semantike, nëpër këto kika
kundrim- frymëzimesh. Jugu dhe Deti Jon, Saranda dhe Butrinti, nuk mund të
zbërthehen poetikisht, në të gjitha përmasat e thellësive e të lartësive, as në
ato të gjerësive; ato kanë vertikalen që zbret nga lartësitë në thellësitë e
pafund të detit dhe antikës, historisë dhe mitit, kanë dhe horizontalen
simbolike, që e thurin golgotën a kryqëzimin e kohëve, të ekzistencës e të
jetës. Kanë dhe përmasën metafizike e shpirtërore...
Poeti sikur na ligjëron: në fillim e në
fund të çdo gjëje e gjithçkaje, është deti. Në të tri vëllimet e sipërpërmen-dura poetike, Mato e qëmton
poetikisht detin, duke kërkuar, hulumtuar, kënduar, rrëfyer, endëzuar e
thukëzuar, metaforizuar e simbolizuar, kodifikuar e sintetizuar, me një
përkushtim e zell. këmbëngulshëm e me pasion. Deti, te kjo poezi, na vjen me
mahnitjet, bukuritë, fshehtësitë e ambientit ujror e mbiujor...jetësor
Detit Jon, pothuajse, poeti ia ndërton një
Monument Poetik. Ai është një polifoni më vete ("deti na flet me mijëra zëra"), është dhe një poliptikon imazhesh ("ullmjtë e hirtë të shpateve
kullosin si kuajtë"); është dhe thellësi e magjisë metaforike të lashtësisë ("Joni, një
amforë lashtësie"),
. Dhe nuk ka se si të mos ketë edhe atë elementin autobiografik, meqë edhe
vetë krijuesi është nga zona bregdetare ('Ode e fëmijërisë për detin"). Vetë ky ambient jonik përreth,
kështjellat, shpellat, bjeshkët, bregdeti, njerëzit, peshkatarët, meteorologu
plak, kapedani plak, gjahtarët e peshkut etj janë të atij ambienti. Ato përvoja
të fëmijërisë së tij e të jetës së tij së andejmi, i ka bartur në përvojën e
tij poetike. Aty, te ky bregdet, lindin e krijohen kujtime që jetojnë
amshueshëm, përtej kohëve, krijohen miqësi të pafund, lojëra të paharrueshme,
ngjarje peshkatarësh e marinarësh,
Aventura fëmijërore për kërkime, për
kureshtje të pafund për njohjen e botës së detit, peshkimit, botës së faunës
dhe florës detare, toponimisë e emërtimeve tjera bregdetare. Aty spikat një
identitet krejt i veçantë shpirtëror.
Së këndejmi, Agim Mato do të kujdeset që
të gërmojë poetikisht e pandërprerë
historitë e këtij vendi (ciklet "Qnmështi i yjeve", "Kronika e Arbrit"), i gërmon nëpër ngjarje njerëzish, nëpër
histori emërvendesh, nëpër mite e legjenda, nëpër leksikun detar, nëpër këngë e
frazeologjizma popullore. Lashtësi dhe bashkëkohësi gërshetohen dhe bëhen një,
ashtu sikundër janë një mitologji dhe histori, mesazhe biblike apo mesazhe
poetike. Dhe të gjitha këto, te poezia e Agim Matos marrin vlera të shenjta të
autoktonisë. Spiralet e kryetemës së detit, lëvizin e zgjerohen, gjithnjë duke
u përtëritur, duke u freskuar e thelluar, duke e përcjellë MESAZHIN përkatës të
kohës, atë mesazh të ringjalljes. Dhe DETI është ajo shtysa që e vë në lëvizje
këtë mesazh të madh të ringjalljeve shqiptare e jetësore, për ta mbajtur të
pashprishur atë frymë autoktonie, atë frymë përtëritëse etnie e humanizmi, pa
as më të voglën urrejtje ndaj të tjerëve.
Së këndejmi, nga vepra në vepër, shkon
gjithnjë në rritje e në ngjitje ajo trajektorja e emrave, leksikut etnik
autokton, jonik, miteve, legjendave, kohëve...
Nessun commento:
Posta un commento