........

sabato 10 gennaio 2015

Përtej Agim-it... tek miti



Përtej Agim-it... tek miti

Nga Fatmir Terziu
Marrë nga “Fjala e Lirë”


Eh, kur mëngjesi nis me Agim, me agime të mbara! Natyrisht edhe dita nuk (a)larmohet. Dhe fjala shkon aty ku ndjen. Një ndjenjë që riciklon tërë materien e arsyes dhe qaset tek rrënja. Miti dhe legjenda që na mbajtën gjallë. E kështu kur poezia e Matos, Agimit të parë, na sjell një arsye filozofike me nënë, nënën e tij të dashur e të bukur, Thëllënxën e zemrës së tij, natyrisht theksi bie aty ku duhet, aty ku poezia është Poezi. Dhe nëna e ardhur me këtë emër ka një legjendë poetike të vetën në vargun e Agim Matos. Por në thelb ajo qaset dhe zgjohet nga ajo që vjen nga miti i lashtë. Dhe miti transferohet, transformohet, lind dhe mbin mite të tjera....
E shkuara e mitit ripërdoret. Dhe kështu krenaria pasohet në ndjenja... Ndjenja shmang gjini e identitet, qas arsyen dhe logjikën. Atë arsye që jo pak rrënjët e familjes Mato e panë “arsye” për të mos lakmuar lartësitë. Shumica e lexuesve janë të njohur me mitin e famshëm të Daedalus dhe Icarus.
Dhe ashtu mbetën në arsyen e mitit. Miti i rrënjosi me jetën dhe dashurinë, lartësitë ikën, dhe ata që u ngjitën lart mbi joarsye ranë aty poshtë ku: “Hoxha qeshi sa e dëgjoi,/mbathi këpucët te dera/dhe xhybja e tij e bardhë/humbi në shtegun me fiq deti.” Humbja erdhi si arsye. dhe ardhja si pleksa e mitit. Miti?! Shumica e lexuesve janë të njohur me mitin e famshëm të Daedalus dhe Icarus. Në këtë mit, i cili burimin e plotë dhe të lashtë e nga nga Metamorfozis (Metamorphoses) e Ovidit (183-235), babai dhe djali kërkojnë ti japin fund mërgimit të tyre në ishullin e Kretës duke fluturuar në krahë të pështjella nga pupla, fije, dhe dyll. Paralajmërimi për Icarusin ishte jo të fluturoj shumë lartë, pasi lartësia e afronte me rrezet e diellit dhe kështu mund të shkrihej dylli, por edhe fluturimi të mos ishte edhe aq shumë i ulët, që të mos ndodhte që nga lagështia e ujërave të absorboheshin puplat dhe kështu mund të binte poshtë. Daedalusi udhëzoi djalin e tij për të fluturuar në një lartësi të moderuar. Ndërsa diku tjetër ishte mjaft i suksesshëm, Icarusi shpejt ishte dehur për të injoruar paralajmërimet e babait të tij. Dhe ai fluturoi në një lartësi të lartë. Nga të nxehtit e diellit dylli që i mbante krahët së bashku u shkri, dhe Icarusi u zhyt në vdekjen e tij në ujërat që më pas do të mbajnë emrin e tij, detin Icarian. Babai i tij u detyrua të shkojë të marrë kufomën dhe të sigurojë varrimin e duhur. Kjo është dhe një metaforë e Kadaresë tek “Vajza e Agamemonit”, por edhe një histori që ka mbushur botën e artit. Tek Kadareja, metafora godet me anën e mitit atje ku ajo duhej të godiste, ndërsa në hapësirën e artit global ajo ka dimensione të ndryshme. Dhe ajo mbetet një histori me transfertë mitin.
     Kjo histori nuk ka në thelb poezinë e Matos, por lidhja me të është disi përkitazi. I ati i Matos, Remziu, duke qenë mjaft i njohur për sukseset e tij në Fterrë dhe në zonën e Sarandës, një edukator fisnik, natyrisht do të kishte nderin të kishte në krahët e tij, edhe zgjuarsinë e atij emri të ngjizur me vetë ndërlidhjen e mitit. Vetë ndërlidhja përtej kufizimeve dhe përkufizimeve, është ardhja dhe feksja e një arsyeje të jetësuar tek hyjnorja. Dhe ajo diktohet me filozofinë e poetit: “Kur erdhi në jetë nëna ime në Moskofilin e mbushur me/bajame dhe fiq deti,/në rrugën që të çonte në shtëpinë me portën e gurtë të/Karreçajve,/u dritësuan odat e lashta nga urimet dhe uratat.” Pasuria nuk ishte vetëm tek shpirti, tek prurja dhe ardhja hyjnore, por dhe tek dera që hapej me tërë ato pasuri jetike. Dhe plotësia shkon më tej ku përfaqësimi më i famshëm i mitit vjen në vargje si në hapësirën e arteve të bukura. Është vetë poeti piktor që qas intuitën e tij, se nga piktori vijnë penelatat, ata që më tej vetë poeti i prodhoi me fjalën e tij si një peisazh mental “dhe mendjen s’e patën/kur nga dritarja/fluturimthi hyri një thëllëzë mali./E tromaksur u end mbi kokat/me shami të bardha të grave,/mbi kokat e burrave/që festet i kishin hequr.”
     Peisazhi me ardhjen e zogut hyjnor, mund të lexohet e imagjinohet, madje mund të shikohet si një pikturë e njohur, pikturë që shfaqet në tërë sistemin funksional të diskursit mental. Lexuesit dëshirojnë të kenë një vështrim të kujdesshëm para se depërtojnë në të lexuar më tej, siç do të ndodh kur vargu përqëndrohet në një detaj më të saktë të lidhur me njeriun klerik të jorastësisht gjendur në fatin e ardhjes së njeriut: “Mos u lodhni hiç për emrin,/Perëndia, që i qofshim falë,/deshi dhe e solli/e ne dhuratën s’do t’ja kthejmë./Thëllëzë do të quhet, /E bukur dhe e shkathët/do të jetë si ato.”
Kjo poezi e poetit e frymëzuar nga një shikim mental, vjen si një dimension mitik, ku secili mund të lexojë ndërlidhjen e arsyes, dashurisë dhe ardhjes hyjnore të nënës që në rrënjë. Ajo që pason ndërlidhjen shkon përtej mitit...
Perdix (Pur-dixs) ishte një nip dhe student i Daedalus në mitologjinë e fqinjit jugor, në mitologjinë greke, por edhe një mit në ndjesinë shqiptare jo të paktë në atë trevë. (Në burime të tjera, Perdix është prindi i Talos nga mitologjia). Dhe Daedalus ishte aq krenar për arritjet e tij sa ai nuk mund të mbante në brendësi gëzimin, por shihte idenë e një rivali. Motra e tij, e quajtur Perdix, kishte vendosur që djalin e saj (ta kishte quajtur në mënyra të ndryshme Perdix, Talos, ose Calos) në mënyrë që të bënte një lidhje. Ai ishte një dijetar i prirur dhe i tregoi me prova e zgjuarsi në ecurinë jetike. Duke ecur në breg të detit, ai kapi shpinën e një peshku, apo nofullën e një gjarpëri. E imitoi më pas atë. Ai mori një copë hekuri dhe ia nguli atij në buzë, dhe kështu shpiku busullën. Ai ia vuri dy copa të hekurit bashkë, lidhi fundin e tyre me një gozhdë e vogël, dhe mprehu skajet e tjera, dhe i bëri një palë me busullat.
Daedalusi më pas duke parë këtë zgjuarsi, ishte aq ziliqar për arritjet e nipit të tij sa vendosi të hakmerrej duke e hedhur në greminë nga Akropoli i Athinës. Por Perëndesha Minerva, e cila favorizonte zgjuarsinë, e pa atë në rënie dhe e mori në dorë fatin e tij duke e ndryshuar atë nga një zog të quajtur pas emrit të tij, Perdix (thëllëzë). Perëndeshë Minerva tregoi mëshirë kundër djalit dhe vendosi në mes të ajrit për ta transformuar atë në një thëllëzë, ose perdix në latinisht. Thëllëza nuk e ka të ndërtuar folenë e saj në pemë, as në vende të larta, por folenë e ndërton përgjatë gardheve pra, shmang vendet e larta dhe ndërton folenë të sigurtë e të paprekshme. Hedhja e djalit u quajt krim. Për këtë krim, Daedalusi u gjykua dhe u dëbua. Ajo skenë ka prekur majat e artit në mjaft prurje të fuqishme. Ndeshet tek Auden (1938), si një sugjerim dhe vëmendje ku “çdo gjë largohet/ dhe zhduket krejt nga fatkeqësia” (14-15) dhe tek Uiliams ku enigma dhe ardhja është “një spërkatje krejt ndryshe pa u vënë re”. E gjitha ishte një lidhje. Tek Metamorfozis pasimi shkon tek legjenda nga miti. Djali i quajtur “Perdiks” mitizohet në një thëllëzë. Në Metamorfozis ne lexojmë se ndërsa Daedalusi ishte duke varrosur trupin e djalit të tij në një varr, një thëllëzë e zhurmshme në një pemë të ulët shtriqej duke rrahur krahët e saj nga gëzimi (Met. 8,236-240).
         Por, “Thëllëza s’kish ku të fshihej/po shkoi e u fut nën djepin e të porsalindurës,/me zemrën që i dridhej./ Atëherë hoxha u ngrit e tha:/“Mos u lodhni hiç për emrin,/Perëndia, që i qofshim falë...” dhe “Foshnja që do të quhej Thëllëzë gugiti si në ëndërr.” Një lexim i poezisë së Matos, vjen në masë të re burimi të shfuqizuar e të ridimensionuar të mitit. Thëllëza nuk është thjesht nëna. Ajo është vetë ndërlidhja jetike dhe mitike e faktorëve që dimensionojnë dashuri për nënat, për tërë ato arsye që vijnë nga ardhjet hyjnore.  Dhe e gjitha ndodhi dhe ndodh përtej Agim-it... tek miti. Jo më kot Edith Hamilton tek “Mitologjia” na jep këtë faktor se “Dashuria nuk mund të jetojë aty ku nuk ka besim.”

Nessun commento:

Posta un commento