KUR VJEN BATICA…
Përsiatje për poezinë “Deti” dhe disa
cikle të botuara së fundi të A.Matos
Nga Timo Mërkuri
1-Ka ca kohë, që
poeti Agim Mato hedh nëpër portalet e internetit, dallgë poetike që të
mrekullojnë.Thua se vjen një baticë poetike, e vonuar disa vite, që vetvetiu në
shpirt të shkakton gjithashtu, një baticë ndjenjash e kujtimesh. Që të
mrekullon, jo aq nga tema “vetëm” Joniane, se sa nga shpirti Jonian, plot
drithërimë, që ato mbartin dhe që natyrshëm ja përcjellin lexuesit. Dhe në rast se lexuesi është banor i viseve bregdetare, ose së paku e njeh
detin dhe magjinë e tij, trasmetimi i ndjenjës dhe mendimit poetik është në
shkallën më të lartë. Madje, deri aty, sa që edhe më indiferentin ndaj
letërsisë, e bëjnë të ndalet e të meditojë mbi këto poezi. Ashtu siç meditojmë
edhe ne mbasditeve apo mbrëmjeve (shpesh herë edhe pas mesnate) në bulevardin e
qytetit të Sarandës. Apo më saktë, siç bashkëbisedojmë me detin, në intimitet.
Ashtu si besimtarët e gjunjëzuar në kishë, bisedojnë me …Krishtin, apo rrëfehen
para tij.
2-Sepse deti ka
qënë vërtet “shënjti” para të cilit rrëfeheshim ne. Vetëm ai i dinte të
fshehtat e rinisë sonë. Nën muzikën e valëve të tij, ne pëshpërisnim vetmevete
deklaratat serioze-komike të dashurive
të para, deklarata që shpesh…vetëm deti i dëgjonte, se nuk patëm guximin t’i
deklamonim në gjithë gjërësinë e tyre kur erdhi momenti. Madje, nuk mbajmë
mënd fare se çfarë bëlbëzuam atë çast turbullire, por deti nuk qeshi me ne.
Në breg të detit
ishin vendtakimet tona dhe valët na
shihnin me admirim dhe me zhaurimën e
tyre, bënin të mos dëgjoheshin larg marrëzitë e premtimeve tona djaloshare,
plot ngjyra ylberi. Por ylberë që nuk preknin në tokë gjëkundi. Deti i mori e
nuk na i ktheu më këto ylberë premtimesh
(fjalësh), s’di pse, a për të mos na vënë në siklet, a për tu hapur rrugë
premtimeve të tjera.
Në breg të detit
kemi shfryrë zemërimin tonë në refuzimet apo braktisjet e para, te valët e tij
kemi dënesur dëshpërimin tonë prej adoloshenti. Dhe në rast se ndonjëri ka
menduar të vrasë veten për ndonjë dashuri të pashpresë, sigurisht që te valët e detit ka menduar ta bëjë dhe këtë akt. Por fakti që, absolutisht
të gjithë adoloshentët e qytetit e dinin shkëlqyeshëm notin, e bënin këtë mendim të avullonte si ujët e një pellgu në mes të verës.
3- Por
gjithsesi, ajo që është e rëndësishme është fakti i shënjtërimit të detit, i
barazimit të detit me zotat, me
shënjtët. Për këtë Agimi nuk ka faj dhe unë
lutem që lexuesi të mos e marrë si një figurë letrare. Mereni ashtu siç
është, një realitet, sepse për ne banorët e brigjeve joniane, Joni është vërtet
një bashkëbisedues i duruar dhe dëgjues durimmadh i rrëfimeve tona, duke qënë
edhe një fshehës i mëkateve tona..Joni ishte sofra jonë e jetës
dhe porta e botës..Joni për ne është vërtet i shenjtë, jo aq për faktin
e egzistencës së legjendës antike të
qënies së selisë së Poseidonit në
thellësitë e ujrave të tij, midis Sarandës dhe Korfuzit... Jo vetëm për
udhëtimet e shën Kozmait nëpër të.
Agimi, duke
pohuar këtë fakt, s’bën gjë tjetër veçse pohon një realitet, por të shprehur aq
artistikisht.
…Ishe altari ku rrëfehesha. Flisja e flisja
mes mërmërimës së/dallgëve/me një zë që të mos kuptohej nga të tjerët…rrëfehet
me sinqeritet poeti, tashmë para lexuesit, pasi është rrëfyer para detit, duke
i treguar mëkatet e bëra dhe ëndrat mëkatare, me zë të ulët, si në kishë.
…kur ngriheshin tallazet e tua, e ngrija dhe
unë zërin, derisa/ bërtisja mbi shkëmbijtë nga frika se mos nuk më dëgjoje… a
thua se kemi të bëjmë në rrëfimtore me ndonjë prift plak , që s’dëgjon mirë nga
veshët.
4-Ne e duam
detin, madje dhe jemi edhe xhelozë për
të.
…Nëpër dimëra kontrolloja tërë gjirin për të
mbledhur oktapodët/që flakje enkas, bashkë me leshtërikët dhe patavrat….
Këto kontrolle
të brigjeve më kujtuan fëmininë time. Isha mësuar ta shihja gjithmon të kaltër
detin, dhe ashtu të kaltërt e të pastër, deri në tejdukshmëri, e quaja detin
timin.
U tmerova një
mëngjez dimri, kur pashë se prurjet e
lumit Bistrica e kishin shndrruar
ngjyrën e tij në të kaftë, dhe deti dukej gati si një baltovinë. Unë, asokohe fëmijë, pa shkuar në klasën e parë, nuk dija
gjë për prurjet e turbullta të lumit kur del nga shtrati (kur e trashe zullumin, thotë
poeti) ndaj fillova të dënes, se më paskishin vjedhur detin tim të bukur e të
pastër dhe ma paskëshin zvëndësuar me një palo det pisanjoz, si jevgjit e
lagjes sime.(gjiri u skuq nga
balta që tretej…) Ndaj fillova ta qëlloj me gurrë, që të largohej
ky det pisanjoz e të kthehej deti im i bukur. E qëlloja me inat dhe me frikë,
ashtu siç qëlloja qenin e komshies, që
të largohej nga porta e pallatit, ku do kaloja unë për të hyrë në shtëpi.
Unë
dënesja…dua detin tim…dhe vëd me gurë.
Një dallgë u
përplas në shkëmb dhe më mbuloi me stërkala…dhe,…more Agim, atje paskëshe qënë
ti dhe më ke parë, ndaj shkrove vargjet…Më mbuloje atëherë me shkumë/dhe lëpija kripën tënde/sëbashku me lotët…
Kështu shkova në
shtëpi, me flokë, faqe e rroba plot
njelmësi kripe nga lotët dhe stërkalat dhe u struka në prehërin e nënës sime,
me rënkimin …më vodhën detin.
Babai tundi
kokën, nëna më përkëdhëli flokët ndërsa e qeshura e gjyshes u përplas te dy
dhëmbët e parmë të nofullës së saj të poshtëme, si një dallgë që përplaset në
shkëmbinj dhe mbriti te unë si stërkala.
Të nesërmen,
pashë që deti im i kristaltë kishte ardhur përsëri në brigjet e mia dhe
asgjëkundi s’dukej ai palo det i pistë. Me siguri, mendova, babai im ka vajtur,
i ka zënë hajdutët nga veshi, u ka dhënë një dy shpulla të mira dhe pasi ua ka
marrë detin tim, ma pruri mua përsëri. Unë ju gëzova detit dhe harova ta
falnderoja babanë. Tani u kujtova more Agim, te kjo poezi.
5-…Isha mësuar me shijen e tyre, isha mësuar me
hidhërimet/të cilat më dukej se kurrë
nuk do të më ndaheshin… thotë poeti dhe një rrudhë mu
thellua në ballë.
Jo aqë për
kujtimet mbi jetën e poetit, se sa për kujtimet e përgjithëshme që më solli ky
varg, duke filluar që nga ëndrat tona kur shihnim dritat e Korfuzit përballë(Oqeanikët me dritat shumëkatëshe kalonin
përballë/dhe nuk e ceknin tokën time, pëlhurat e velirave atje larg/I shtynte
një erë tjetër/që mushkëritë e mia se kishin provuar), gjer te
pamja makabre e zvaritjes përmbi valë të trupave të bashkëmoshatarëve tanë të
vrarë në tentativë për aratisje, lidhur pas një motoskafi ushtarak, për të terrorizuar
popullin, nga diktatura në ikje.
Por dëshira dhe
ëndrra për aratisje kurrë nuk do fashitej, qoftë edhe nëpër fantazitë më të
çmëndura, për ishuj lundrues (kujtoni qilimat fluturues), madje, ah sikur të
shkëputej gjithë toka ku qe ndërtuar qyteti, me gjithë limanin, me gjithë
shkollën dhe domosdo, bashkë me shkollën edhe oborrin e saj, mbuluar me
pluhur qymyri të zi.
A thua u bë
realitet një ëndër si kjo,vallë?
…Një herë kur e trashe zullumin, pashë të
vinte drejt meje/një copë e madhe toke me gjithë pemët,si një ishull lundrues.
Për ditë të tëra hypja në këtë ishull si një Robinson Kruzo i vogël…
Në disa komente
që ju bënë këtyre vargjeve në portalet e
internetit, ka dhe shprehje dashamirëse, të llojit…më pëlqeu shumë…Sidomos Robinson Kruzoja dhe tretja e dherave…
E pra, mua më
mbuloi dhimbja te këto vargje, sepse tej metaforës, pashë gjëra shumë të
dhimbëshme, që unë e deti i dimë, që unë i di dhe deti i fsheh në thellësinë e
tij.
Dhe poeti
i rrëfen, sigurisht….
6-Por gjithsesi
ishte bukur të jetoje në brigjet e Jonit…Në verë zhytesha në lëndinat e fund-Jonit dhe humbisja në/barin e
gjelbër të poseidonas/i gudulisur nga valsi i lehtë i tyre/si valsi i grunjave
në fusha…Pranë meje notonin peshq të ngathët e të verbër të thellësive( me
siguri ju nuk e dini që deti ka edhe
peshq të verbër), të pamësuar me
dritën, të rënë sa herë në rjeta dhe të gjuajtur/ me shqelma nga peshkatarët,
sërish në ujë.(epo as për t’u skuqur nuk vlejnë këta peshq të
vërbër, ndaj peshkatarët i flakin përsëri në det). Po ne, që kemi kaluar një
jetë të verbuar nga një dritë e rremë ideologjie, kush na donte vallë?
…Isha si i verbuar edhe unë nga një pluhur i
dëndur drite…pohon poeti dhe nuk sqaron gjë. A mos vërtiteshim si
peshq të verbër në “rrjetat” urbane të metropoleve europiane, ato ditë të
ikjeve, të fillimviteve ’90? Prandaj ndoshta na flaknin nëpër kampe e stadiume
dhe ne s’dinim e s’kuptonim pse? Kjo, ka ndodhur më vonë. Tjetër dritë e verboi
poetin, që …si një brerore e
padukëshme shpresash/që ngjitej nga thellësia e labirintheve të tua (detit).
…Shaluar mbi një kal deti bridhja në
hapësirat e çuditëshme të /ëndrave dhe ndjeja të më filtrohej trishtimi/ dhe të
më avitej POEZIA….
Ne u rritëm me
detin, ndaj u bëmë të bukur si deti, ndaj jemi shpirtmëdhenj si deti.
Ne nuk kemi
frikë, ashtu siç nuk ka frikë deti…
…Frikë nuk pata më se mos më dëgjonin të
tjerët… dëshmon poeti rritjen e tij, ashtu siç rritet një dallgë në
mes të detit. Madje u rritëm dhe flasim për të na dëgjuar të tjerët, sepse kemi
vërtet diçka të veçantë për të thënë.
Kemi për t’ju folur për Artin Jonian
7-Në një kohë që
folklori dhe letërsia e shkruar kanë
malin si një pikë referimi, orientimi dhe mbështetjeje, madje deri aty, sa edhe
kur nuk përmëndin malin, hieja e tij zgjatet …mbi vargje, bota artistike e
Artit Jonian ka detin si hapësirën mbi
të cilën fluturon si pulëbardhë, lundron si anie, noton apo jeton si bregdetas apo detar.
-Nqse mali,
fizikisht të kufizon hapësirën e
shikimit, edhe për shkak të relievit, deti përkundrazi, ta zgjeron këtë
hapësirë shikimi, të mpreh bebëzat për të parë më larg, duke të forcuar në këtë
mënyrë shikimin. (Rallë ndodh që detarët të vuajnë nga miopia).
Dhe kjo hapësirë
e pamatë, nuk vonon të bëhet pjesë
hapësinore e jetës, e botës shpirtërore të banorit të brigjeve dhe për pasojë,
e ndjenjave dhe e shijeve të tij, duke e rritur njeriun jonian dhe botën e tij,
duke e bërë më të bukur atë. U
rita sa shtatë dete- shkruan poeti Lefter Çipa në një nga poezitë e
tij.
-Deti të mba në
kontakt me botën e përparuar europiane (oqeanikët me drita shumëkatëshe kalonin përballë), duke u
bërë porta e botës për ne. Nga kjo portë kanë hyrë në jetën dhe kulturën tonë
arti i fqinjëve dhe i atyre që kishin hyrë te fqinjët. Kontaktet fizike,
shkëmbimet ekonomike dhe kulturore kanë shërbyer edhe në pasurimin dhe
modernizimin e mjeteve dhe formave të shprehjes artistike. Në Artin Jonian
mungojnë “klithmat e britmat” zemërake
e inatçore. Në Artin Jonian flitet vetëm me zemër, me shpirt, me
pëshpërimë, që mos ta dëgjojnë të tjerrët - thotë A.Mato. Ashtu siç
flitet për dashurinë dhe në çaste dashurie.
-Ne, banorët e
brigjeve joniane, kemi marrë e kemi dhënë kulturë me fqinjët, duke afruar botët shpirtërore të
kombeve, duke ngritur dhe pasuruar formën e të shprehurit, zgjeruar mënyrën e të konceptuarit dhe zbukuruar
mënyrën e të jetuarit..
Kjo është
arsyeja që në Artin Jonian, mungon
çfardolloj ndjenje nacionalizmi të sëmurë, urrejtjeje arkaike, ndërsa përkundrazi i jep hapësirë e zhvillim
modern patriotizmit, në kuptimin e
zhvillimit, përparimit dhe europianizimit të tdheut.
-Përkundër statizmit
të malit, që imponon edhe një statizëm në jetë e për pasojë dhe në art, deti
është diçka e gjallë, në lëvizje të përherëshme, jo vetëm me batica-zbatica, por
edhe me rrymat detare dhe dallgët e valët, me botën bimore dhe
ihtiologjinë e tij, gjithnjë në lëvizje
e zhvillim. Kjo reflektohet sa në
një mënyrë jetese aktive, po aq edhe në një art të gjallë, në zhvillim
të përditshëm.
-Bregdeti jonian
është edhe një hinterland i legjendave dhe i një qytetërimi antik, që nga zotat
e tokës e të detit, zotat e nëntokës e sirenat e detit, ullinjtë e qiparizat, kallamat e
fyejt, shpellat e dokumentuara si vendbanime të njerëzve të epokave të herëshme, emrat e vendbanimeve me kuptimet
domethënëse të tyre etj. etj, të cilat, jo vetëm që janë pjesë organike e formimit tone kulturor, duke
e zgjeruar dhe pasuruar atë, por vijojnë të jenë pjesë e jetës sonë të
përditëshme artistike, me ritet e tyre ( të modernizuara, kristianizuara apo europianizuara) apo me shprehitë e trasmentuara nëpër breza.
-Mënyra dhe
forma e shprehjeve si dhe figuracioni në Artin Jonian është i ndryshëm nga trevat e tjera të vendit, duke
qënë plot ngjyra e reflekse ngjyrash, të botës mbi apo nën ujore, duke qënë
gjithmon një formë shprehjeje e
gjallë, në lëvizje, si dhe vetë deti.
Shumë lehtë, kur lexon një poezi joniane të fanepsen në vetëdije dallget e
valët, stërkalat e pulëbardhat, notarët apo polumbarët.
-Kjo është
arsyeja që nëpër vargjet poetike të Artit Jonian gjen aqë shumë muzikë. Po të
lexosh me vemëndje poezitë e Artit Jonian, nëpër zanoret e fjalëve mund të dallosh lehtësisht notat e
një muzike të lehtë, simfonike apo të një ligjërimi.
Ashtu si në një
lodër valësh a dallgësh mund të dëgjosh një këngë sirenash.
-Në Artin Jonian
ka vetëm ngrohtësi. Ngrohtësi në fjalë e vargje, në ndjenja e në ngjyra, në mendime e në ngjyra. Aty
s’ka “dimër” dhe “ nuk bie dëborë”.
Madje dhe zemërimi nuk rrokulliset si “ortek dëbore” por “përplaset si një dallgë”
dhe, ajo që ka rëndësi… copëzohet në stërkala.
8-Diku kam
lexuar se…për të kuptuar poetin, duhet të njohësh vendlindjen dhe fëmininë e
tij. Kjo poezi, është vendlindja dhe fëminia e poetit, është biografia dhe gjeografia e vendrritjes së
tij.E shprehur shkurt, e gdhendur mjeshtërisht në vargje.
Pak a shumë edhe
unë në fëmini, kisha lexuar e dëgjuar për bukurinë e dëborës, kur bie dhe mbulon malet e fushat,
pemët e shtëpitë. Por unë këtë bukuri e kisha nga fantasia e leximeve. Më duhej
të jetoja disa vjet në malësitë e Kukësit, të kaloja disa dimra, me borë dhe
akull, për ta njohur këtë bukuri që të magjeps, por edhe që të vret.
Por ne që jemi
rritur në brigjet e Jonit, këtë poezi hymn apo simfoni për detin, e shohim si
një …rrëfim fëmije, nxjerrë nga shpirti i tij. Ja lotët e poetit dhe stërkalat,
shihe dhe ndjeje dhimbjen e tij, jo vetëm te vetmia robisoniane.Zgjate dorën
nëpër vargje dhe do ndjesh peshqit që të shkasin mes gishtave. Ec me fundo
nëpër funddeti, përmbi lëndinat e gjelbëra detare, ngrij kokën lart e do
dallosh një dritë. Atëherë do ndjesh se …po rritesh. Atëherë do kuptosh se po
bëhesh më i bukur, jo thjeshtë fizikisht.
Kjo ndjenjë rritet te kjo poezi dhe të vjen si një dallgë e ëmbël, plot stërkala dhe
pulëbardha arti përmbi to.
Epo…ky është
Arti Jonian.
Jo thjeshtë
vargje në portal, por dallgë ndjenjash përmbi vargje.
Vazhdo Agim, me
dallgën tjetër.
Se s’vjen
batica vetëm me një dallgë.
Nessun commento:
Posta un commento