Vallja e pulëbardhave

VALLJA E PULËBARDHAVE

Cili mjeshtër e përpunoi koreografinë e valleve të

pulëbardhave në gjiun jonian të Sarandës  

në këtë dimër të dielltë?  Shiko si e mbushin ajrin

me  frushullima,  sulen sipër velave të anijeve, mbi

palmat,

mbi rënojat antike, në verandat e lokaleve buzë detit,

rrotullohen, bashkojnë krahët, klithin nga gëzimi,

zhyten nëpër valë, grupe grupe, me diellin në sqep

duke xixëllitur me lëvizjet e tyre  

mesazhet e përjetëshme të  dritës!

Fëmijtë u ikin nënave të reja nga duart

dhe të mrekulluar mbështeten tek muri i bulevardit

të soditin këtë rit të përditshëm

plot reflekse bardhësie

që shkundullon para syve të tyre.

Të dashuruarit e ngeshëm bëjnë selfie me spektaklet e

pulëbardhave në sfond,

i hedhin në facebook, i koleksionojnë,

duke u përzir me to

si me ca metafora shkrepëtitëse.

Një kamariere zbret shkallët,

u afrohet pulëbardhave dhe u shpërndan

me tabaka ushqimin e mesditës.

Tabakaja zbrazet në çast

dhe mbushet me fluturime.

Vetëm peshkatarët e ndjejnë bezdinë e këtyre

valleve të  çmendura,

që çvendosen me anijet në ikje,

çukisin në rrjetat

dhe klithin rrotull tyre deri në shurdhëri.

Koncerti i pulëbardhave,

i dirigjuar nga erërat joniane,

nuk ka të ndalur në këtë dimër të dielltë,

në gjiun e Sarandës,

si në skenën vigane të një teatri antik.

Ndre Mjeda

NDRE MJEDA

U çel kafazi i Bjeshkëve, bylbyli i varfër fluturoi mbi

   pyje,  mbi orgaja,

duke nderur krahët mbi fishkëllima murrlanesh,

mbi këmbanoret gjigante,

me melin e fjalëve të rralla shqipe në sqep,

dhe ndali në  Spanjën e largët,

në një kolegj letrar neolatinësh, në Valencia.

Me të tjera gjindje u përzie,

me të tjera gjuhë.

Tërthorë i ra Europës, deri

në Poloninë katolike e të ftohtë

dhe nëpër biblioteka hijerënda

rrëmoi në lashtësinë e gjuhës së vet,

fisnikërinë edhe kodet.

Po në atdhe, 

“tek fillojnë kufijtë e gege”

 e prisnin Trina,  Zoga

e Lokja nanë.

Rigjeti fëmijërinë e trishtuar

mes një paqeje e varfërie tronditëse

dhe Andrën e jetës së tyre

e shkoi në filigranë.

Hapi me sqep guackat e miteve dhe u vuri veshin
                                                            kohërave.

Lissus.

Scodra.

Lirija.

Atëherë pamë të tringëllinë në ajër

tingëllimat e Arbërit përjetë;

“dhe nën borë të shpërthejnë lulet

porsi fëmijë që zbulohen në djep”.

Medauri

MEDAURI

Perëndia ilire e luftës

Të heshtur, të rëndë,

pranë dhjetëra skulpturash,

kokash të mermerta, 

ulën një shkëmb.

Skulptori u afrua, i ra me çekiç

dhe ndjeu përbrenda

t’i shakullijnë erërat e stuhitë.

Vendosi një shkallë.

Hipi. Filloi nga  puna.

Cifla guri binin me zhurmë përposh

dhe vinte ndaj tij,

që nga thellësi e shkëmbit, (thellësi e kohës),

një luftëtar i vrëjtur dhe serioz.

Hapat e tij ndiheshin të qartë

nën ritmin e përditshëm të daltës: çak-çik.

Zgjateshin kureshtarë koka mermeri,

Zgjateshin kureshtarë koka allçish.

Dhe një ditë,

me përkrenare e tunikë

mbi lëvozhgën e gurtë u shfaq,

perëndia e ilirëve,  Medauri fisnik.

Çast solemn. Skulptori u hoq mënjanë.

Dhe pa dashur tha se s’bëri gjë tjetër,

vetëm e zhveshi me daltë e çekan,

se brenda çdo shkëmbi, çdo guri në Iliri,

do gjesh të fshehur një perëndi.

Gjurmët e fëmijërisë sate

GJURMËT E FËMIJËRISË SATE

Si t'i gjej gjurmët e fëmijërisë sate?

Ku ke shkelur me sandalet e gjelbra të periferisë
që fërfërinin si gjethe të një pylli?

Në ç’breglum je ropatur?

A ke zbritur në kanione,

a ke dëgjuar zhurmat shurdhuese të katarakteve?

Në ç’shkëmbenj i ke gjakosur ëndrrat?

A i ke parë troftat të hidhen në lartësi,

si akrobacitë e dëshirave të tua fëminore?

Më duhet të hulumtoj shpellat, gjiret, vorbullat

ku pati shkelur këmba jote e brishtë.

Nuk jam bardi yt, o det

NUK JAM BARDI YT, O DET

Nuk jam bardi yt, o det,

siç duan të besojnë.

Pranë njeri tjetrit vumë në provë vetmitë tona,

ti i zbrazur nga anijet, unë i zbrazur nga  shpresat,

mënjanë botës së madhe,

me dy fare të vjetër me dritë acetileni në shpinën tënde,

dhe unë me dy ëndrra të grisura,

të skicuara

në fletoret me kuadrate të matematikës.

Vëllai im, det!

Të betohesha në vetminë time

mbi rrasat si mademe të brigjeve të tua

se nuk do të të braktisja kurrë,

se nuk do të rroja dot larg zemëratave të tua,

larg paqtimit tënd nanuritës,

dhe ja ku jam,

si një roje e përjetëshme

e fateve tona mitike,

buzë gërmadhave të botëve të shkuara,

pranë skeleteve të sistemeve shoqërore

që i ndryshku koha si anije të braktisura.

Vëllai im, det!

Duke u futur çdo natë brenda meje,

ma zgjerove shpirtin,

mi fashite dhimbjet

dhe më bëre ti mëshiroj ata që luftuan njeriun,

të verbuar prej ideologjive.

Me një dritë të lëngëshme më pagëzove të tërin,

duke e ndjerë veten

inkandeshent e të tejdukshëm.

Nuk jam bardi yt, o det,

siç duan të besojnë:

është energjia jote

që e ngre si një balonë këngën time

mbi hapësirat e tua.

Shëmbëllimi

SHËMBËLLIMI

Pas vetes, si pas një dritareje, qëndroja në pritje të lirive

    të munguara.

Bininnë këtë dritare

gjethet e zverdhura të viteve,

të përthara, të pashpresa 
dhe kujtesa, gjithë ankth,

ripërtypte netëve bisedat e ditës,

për të parë në se gjuha ime

kishte llomotitur gjëra të ndaluara.

Ndryshimin e prisja i paduruar

dhe frikesha  se mos të tjerët

e pikasnin ngutjen time.

Një ditë, Tata[*],

u lirua nga burgu

dhe këtej e tutje flija nën një çati

me “klasën e përmbysur”!

Të shtyrë në moshë,

të harruar nga perëndia,

e shihja të shpupuriste

fitilin e fenerit të shpirtit të vet.

Dilte i vetmuar, me një kostum mbretërie,

me një kapele republike,

me dy gisht mustaqe,

që i bënte ta urrenin ata që kishin në dorë fatin e të

tjerëve.

.

Pasdite mbyllej në një kthinë të vogël dhe dëgjonte

            "VOA"-n.

Sinjali i lajmeve në shqip

vinte si një ankth dhe ajri rretherrotull

mbushej me sekrete. të frikshme.

Zhurmërim meteorësh,

shakullima planetesh. Një diksion alienësh të largët, 

si nga dimensioni i katërt i botës. 

Një mëngjes u gdhimë me marshe funebre

dhe këngët e gëzuara të socializmit heshtën.

Logoritë e grave faqeçjerra

bënin fjalë për “diellin që ishte shuar”.

Si do të orientohej jeta në errësirën që pllakosi?

Papritur shkrepi një dritë e egër:

”Udhëheqësi rron në veprën e ndritur

e të pavdekëshme që la trashëgim!”

Prapa syzeve të rrepta, im at, ndiqte

i shtangur kortezhin absurd. Nëna, e ndikuar nga

atmosfera e përzishme, u ngashërye.

Tata i thotë: “Të erdhi keq për atë që sharroi

trungun e pemës së fatit tënd

e të fëmijëve të tu?”

Ah, po ajo vetëm me tinguj të përzishëm

e kishte shkuar jetën! Ku t’i gjente fuqitë të gëzohej?

I serti Tatë! Rrojti dhe përcolli shumë në jetë

gjersa shpirti e braktisi afër të njëqindave.

E ndjeva të strehohej brenda meje ai shpirt

dhe të shfaqej tek unë shëmbëllimi i tij.

2014

---

[*] Tatë, - im atë. 

Porta e Kalasë së Lëkursit

Muri antik

Në mbrëmje

Limani

Trageti dhe fëmija

Moment nga shetitorja e Sarandës

Pulëbardhat

Afër mëngjesit

AFËR MËNGJESIT

Afër mëngjesit

rrezet e dritës fillojnë e përplasen me ndërtesat përballë,

duke mbushur dritaret me copa flakësh,

përplasen me pemët, me limanin,

me varkat e vogla të lidhura si mëzat

dhe përzihen pastaj në rrokullisjen e lehtë të valëve.

Është koha kur bashkë me peshkatarët

surb kafen te “Poseidoni” aty pranë

dhe picërroj sytë

nga verbimi i lodrës së dritës me ujin.

Xixëllijnë ngjyrat në tavolozin e detit.

Shfaqen vrapuesit në bulevard

dhe qiellin e rimtë e përshkon

gjurma e bardhë e një avioni në kalim.

Një pulëbardhë këlthet

mbi kokën time

duke çvendosur me krahë horizontin.

Me shpirtin e çliruar nga motivet

sodit ditën që lind.

Agimi i ri i një poezie

FOTO V. MALO

AGIMI I RI I NJË POEZIE

Përmbledhja me vjersha «Lundrimet» i Agim Matos është pasqyrë dhe sintezë e rrugës dyzetepesëvjeçare të poetit, ku ajo që bie në sy është konsekuenca e stilit dhe frymës që e ka karakterizuar. Spikat uniteti ideoartistik, që nuk arrihet thjesht nga përzgjedhja e krijimeve, por nga mënyra e të përjetuarit e të shkruarit, që autori kishte zgjedhur dhe i qëndroi besnik. Ai ka ecur me synime të qarta, me kërkesa ndaj vetes,  krijoi laboratorin e vet të mjeshtërisë dhe përpunimit të motiveve.       Poezia e Agim Matos është poezi e inspirimeve dhe frymëmarrjeve të thella, ku hyjnë hapësirat, deti, kohët me shtrirje pafundësie. Qenia njerëzore, qenia e tij, siç e thotë vetë, është një makinë e universit, që punon me energjinë e ëndrrave.       

 Megjithëse vëllimi hapet me det dhe me lundrimet në të, ai vazhdon me udhëtimet në hapësirat qiellore dhe kozmike, pa mjete fluturimi përveç dëshirave, ëndrrave dhe fantazisë. Udhëtimi poetik hapësinor është udhëtim drejt lirisë,  ëndrrave të parealizuara, por edhe i fuqisë shpirtërore plot hove të bukura.  

Në poezinë «Pjalmi i yjeve», midis të tjerave, Αgimi thotë: «Dua sërish të sulemi drejt të pamundurës».  Nobelisti Odiseas Elitis ka thënë se poezia është rruga për tek e pambërritshmja. Konstrandinos Kavafis, me kthimin e Odiseut në Itakë, na mëson se nuk ka rëndësi mbrritja, por udhëtimi i pandërprerë, aventura e madhe e ravgimit. Poeti grek Nikos Kavadhias, ish radist në anije tregtare, që i ra kryq e tërthor botës, ka shkruar kryesisht për lundrimet. E njohur është vjersha e tij «Kryqi i Jugut».

 Poezia botërore ka një album të pasur me krijime për detin. Për vdekjen e Lord Bajronit, midis të tjerave, A. S. Pushkini u shpreh: «Qe këngëtari (bardi) yt, o Det!». Κlasik ka mbetur për ne «Sgalemi» i M. Gorkit, në përkthimin mjeshtëror, plot ritëm e forcë, të Sejfulla Malëshovës.      Piktura pa fund, me peisazhe dhe beteja detare, me sirena e lundërtarë, dhe romani e filmi i famshëm «Moby Dik» (balena e bardhë). Francezi Klοd De Bysi shkroi simfoninë e njohur «Deti»

Deti nuk ka qenë i huaj për shqiptarët, për të mos shkuar tek ilirët apo Haxhi Aliu. Klasike mbetet kënga himariote «Vajzë e valave», e Neço Mukajt, e kthyer vajza në statujë pritje, kënga shkodrane për detin me ujët e njelmët dhe kapidanin e ri, apo kënga korçare për nisjen e barkës me flamurin shpalosur.  Por në Shqipëri letërsia me det ka traditë të pakët e të vonë.  Nuk kemi patur një poezi posaçërisht e të mirëfilltë detare. Deti me estetikën dhe simbolikën e vet u zbërthye dhe hyri si temë dhe domethënie interesante  në poezinë e kultivuar shqiptare pas mezit të shekullit të kaluar.  Midis të rinjve ka qenë Moikom Zeqo ai që ka shkruar mjaft për detin, në poezi e në prozë, dhe është i apasionuar me kërkimet nënujore.

 Dritero Agolli (vëllimi «Ηapat e mia në asfalt», 1961), foli për vajzat e bukura anës detit, që i përqasi me sirenat, dhe më pas iu lut detit t’ia fisnikërojë qënien,  me bukurinë e vet dhe flladin  ledhatues. Mbaj mend disa vargje të hershme të Fatos Arapit për detin, ku thoshte se dritat e ngjyrat e tij i përshkojnë trupin si rryma të kaltra gëzimi. Në një tregim të vonë të shkrimtarit Aleko Babe, deti në breg me dallgët e shkumëzuara krahasohej me një avlimend gjigant. Më kujtohet edhe një vjershë e kahershme e Hiqmet Meçajt për spitalierin italin mbytur në Gjirin e Vlorës. Këto janë fare pak krahasuar me ujanën e krijimeve poetike e letrare, por edhe do të ishte e kotë të bëhet një inventar i tillë, sepse secili e ka përjetuar detin në prizmin e vet, me figurat e veta dhe sipas gjendjes shpirtërore. Ndryshe e ka parë Petro Markua me brengën e mërgimit e dëshirën për të bredhur deteve si pirat, ndryshe e ka soditur Dionis Qirxidhi me çajkat e bardha që klithin mbi valë.

 Ajo që bën dallimin cilësor është prirja shpirtërore, psikoza me të cilën njeriu ose poeti i drejtohen detit. Deti për shqiptarët ka qenë kryesisht mishërim i së keqes dhe sjellës i fatkeqësisë, sepse andej vinin pushtuesit, piratët, bajlozët, lufta. Me detin lidhen emigrime masive për shkak të pushtimit, ikje në mërgimin ekonomik  pa kthim prapa, Lufta e Vlorës e vitit 1920, 7 prilli i vitit 1939, incidenti i Korfuzit i vitit 1946, më pas blokada dhe ndeshja në Bazën ushtarake të Vlorës.  Ja dhe disa filma shqiptarë me det: «Duel i heshtur», «Horizonte të hapura», «Ballë për ballë» e ndonjë film për teknologjinë e metodat e peshkimit në ujëra më të thella.          

 Agim Mato na ka ofruar detin «e tij» në raport me veten dhe me botën, fushëpamje dhe fushë përsiatje, edhe fushë veprimi, me gjuhën që duhet të dish t’ia deshifrosh.   Me siguri, pa detin poezia e A. Matos as do të merrte jetë, ndoshta as do të ekzistonte. Ashtu si jeta që kërceu nga deti në tokë, edhe poezia e A. Matos mori jetë nga deti, u zhvillua në tokë dhe pastaj kërkoi hapësira. Udhëtimi hapësinor, ndërplanetar i poetit është një aventurë e madhe arratiake, përplotësim i hapësirës së munguar, sfidë ndaj banalitetit dhe ngushtësisë, mungesës së frymëmarrjes në jetën shoqërore, ndoshta dhe provincializmit.  Poezi si «Kryqëzimi im», «Pinjoj», «Duart e Tatës», «Thertorja» etj, shquhen për tonet denoncuese, deri në masën që mund të themi pa e tepëruar se poezia e A. Matos është edhe poezi e protestës sociale. Disa prej tyre kanë elemente autobiografike nga kalavari i poetit dhe familjes së tij.

Bilanci i kujtimeve që lidhen me detin është: mjaft pësime dhe zhgënjime, psikoza terrorizuese, dhe fare pak çaste të këndshme. Kurse rikthimi i dhunës së verbër, gomonet e zeza, tregjedia shqiptare e Otrantos me «Katerin e Radës» dhe anijen ushtarake italiane «Sibila»,  aksidentuan rrugën e re ku vendosëm të shkojmë, na plagosin ende qënien. Plasi eksodi masiv, pasuan mbytje varkash dhe e anijes në Otranto, që dëshmuan se edhe deti i pafaj, «asnjanës», u bë arenë tragjike e historisë.

Atmosferën kaotike dhe absurde të vitit 1997 poeti e përjetoi dhe e pasqyroi me nota tronditëse në poezinë «Pranverë e asfiksuar», ku flitet me dhimbje edhe për ndërtesën e shkrumbuar të bibliotekës së pasur të qytetit të Sarandës.  

 Këto pësime dhe rreziqet ishin një shkas e rast për t’i ikur realitetit, por poeti qëndroi atje si ushtari në llogoren që nuk e braktis.

 Μë kujtohet vargu i Viktor Hygoit që thotë: Deti – miku dhe armiku im.  Mund ta zbutësh e mposhtësh detin një copëherë, por ai është  trajtëndryshues si Proteu mitologjik,  është tepër e vështirë ta bësh  zap e ta kesh aleat e mik.  Sepse përpjekjet dhe pandehmat  se mund të ketë det miqësor, për ne nuk zgjatin. Në psikologjinë e shqiptarit deti është më tepër sinonim i ndarjes. Sepse, përtej psikozës se  nga deti kanë ardhur bajlozët dhe pushtuesit,  sistemi komunist e ktheu detin në një mollë të ndaluar, hapësirë me kufi të paprekshëm edhe për vendasit. Në disa këngë u ngriheshin himn anijeve tregtare,   anijes që mbante emrin e Gjergj Kastrioti – Skënderbeut ose një transoqeanik me emrin patriotik Vlora, por njerëzit nga bregu: «Shih me sy e plas me zemër».       

Nga Saranda poeti pa dritat e Korfuzit e dëgjoi kambanat e ishullit të ndaluar, siç edhe i përmend në poezi dhe «sinjalet që xιxëllonjat shkëmbejnë me faret e largëta». «Anës detit i palarë, / anës dritës i pa parë» thoshte dikur Fan. S. Noli, duke patur parasysh qytetërimin perëndimor.

Përveç që ndalohej kalimi i brezit të parë të ujit, disa nga pjesët e gjiret më të bukura të bregdetit shqiptar ishin zona ushtarake. Në disa pjesë ishin vilat e udhëheqjes puniste, kovalishenca, rezervatet për nomenklaturën, që ngjanin si zona të minuara.  Pushimet tona ishin privacion, me kushte minimale, ca kabina si kolibe, udhëtim me tren, ku njerëzit shtypeshin si sardelet në kuti. Ata që jetonin anës detit e afër plazhit, e shumta mund të shkonin në plazh pa biletë. Gjithsesi, nuk kanë thënë kot të parët: «O afër detit, o afër mbretit!».Τë jetosh në bregdet është privilegj. Ca më tepër ia dimë vlerën dhe e dëshirojmë ne që na ka munguar realisht e objektivisht.

 Prandaj ngopja me det  e shpirtit është një fitore, një nevojë për të privuarit, për të gjithë.

  U desh një ndryshim epokal që në ujërat e kaltra të lëvizinin lirisht veljerat, njerëzit të udhëtojnë me anije, tragete, kroçera, të zhvillohet turizmi bregdetar dhe sportet në ujë jo vetëm për profesionistët. Por, megjithë lirinë e fituar dhe shijimet, detet shqiptare, ndonse jo më «me dyzet palë lotë»,  vazhdojnë të jenë ndër më të kripurit në botë.

Deti lidh popujt, ka thënë mbreti Leopold, nuk di i cilit shtet. Lidh, po sa bashkon?  Sepse edhe sot një mosmarrë-veshje për hapësirën detare midis dy shteteve fqinj, vjen si një konflikt i ri jo thjesht interesash ekonomike.

Rikthehemi tek deti dhe lundrimet e Agim Matos.

 Lundrimet e poetit janë ravgime cfilitëse, me shenja të ndritshme në horizont, por me koordinata të paqarta e shpesh të mjegulluara. Thirrja e brendshme por edhe sirenat që e trembin, pasioni delirant për të ikur nga kurthi i realitetit, janë herë motiv nxitës e herë frenues. Udhëtimi fantastik, me romantikë post-romantike, shoqërohet nga një muzikë eterne, një ardhmëni lumturuese që nuk do ta jetojmë.  Poezia shtegtare e tij është një futurizëm që vjen nga e shkuara dhe një udhëtim i ri drejt hapësirave pa cak,  pa harruar të kthejë kokën prapa.Vargu i gjatë dhe ritmi i përgjigjen hapësirës me shtrirje pafundësie, kërkesave të autorit për hovzime por edhe për «ndalesa» për përsiatje. Agimi paraqet një det që i ngjan më tepër oqeanit, sepse nuk ka caqe. Është një det i inividualizuar pak, me dukuritë karakteristike ujore dhe atmosferike, konkretizuar me Sarandën në formë gjysëm hëne, Mezokanalin, Korfuzin përballë, Krorëzën e mahniteshme, etj. (Në vargjet për shkëmbinjtë e Krorëzës, që e ka bërë motiv edhe Stefan Martiko, kemi ngjashmëri me Oktavio Paz-in, i cili i zhvesh gurët nga brendia  lëndore dhe rëndesa, i bën të lehtë, fluidë, madje shprehet se gurët janë kohë...).

Poezia e Agim Matos është një poezi plot «fruta deti», duke nisur nga leshterikët, moluskët e shpellave,  deri tek zogjtë e lartësive, me penelata që i gjejmë edhe tek piktorët shqiptarë (Agron Dine, Nestor Jonuzi, piktori Skënder Lako me liqenin e Pogradecit, e të tjerë, vlonjatë e sarandiotë) mandej tek ndonjë japonez siç mëton dikush.  

   Νë nostalgjinë për detin është dashuria për brigjet, është De Rada me Milosaon, Zonjën Mëmë e Zoti Tatë, është Serembeja që nuk mundi të kthehet në dheun e të parëve, («zëmëra së harron që Turku ne na la pa mëmëdhe»), por që për të gjetur të dashurën, udhëtoi deri në Brazil.

Ndihet ngado dashuria për vendlindjen, por jo atdhedashuria në kuptimin klasik, me retorikë dhe emfazë. Në vend të kultit të atdhetarizmit, gjejmë  krijimin e tij të hershëm çmitologjizues «Rapsodi e re për Mujin», kreshnikun  e gojëdhënës, që përballet me realitetin bashkëkohor dhe çarmatoset. Por kjo dhe ndonjë poezi për dëshmorin, nuk e ndryshojnë raportin tematik dhe kahjen e peshores ideoemocionale në tërësi.

  Vargu:  «Nuk e dija/ se ishte mbushur me kaq shumë gjemba jeta në çdo hap që hidhja» (f. 25 e librit)   na kujton vargun migjenian «Ma përpara nuk e dijshe se ishte aq i mnnerrshëm grushti yt, o jetë».  Një i ri plot ëndrra përballet me ligjin e kazermës, kurse «dielli i egër i korrikut» është në të vërtetë jo ai i një stine, por i regjimit që përzhit e djeg pa mëshirë, pa dallim.

  Agim Mato është brenda atmosferës ballkanike,  ka lidhje me poezinë bashkëkohore greke por edhe atë italiane. Takimi i heroit lirik me të dashurit e vdekur na kujton zbritjen e Odiseut nën tokë, ku takon hijen e prindërve dhe të shokëve të luftës që nuk jetonin më.

  Në poezinë e tij është dhimbja e Leopardit (ku e dashura është vetë Italia), Salvadore Kuazimodo, me trishtimin e thellë si pus dhe hermetizmin jo aq hermetik.

 Kam vënë re edhe lidhje e ndikime nga autorë të tjerë, që mund të jenë thjeshjt përshtypje të miat. Kështu, shëtitja nëpër yje ka diçka nga pilot poeti francez Ekzyperi, personazhi i tij fëmijë që mban pranë një qengj, simbol pafajësie.  Ka diçka edhe nga «Liza në botën e çudirave», ndikime këto të fëmijërisë tek i rritur.

Në pikëpamje stilistike, trëndafili i bardhë si abazhur i harruar ndezur mbi lodhjen, na kujton kandelabrin e shuar të një suareje të vjetër të J. Ricosit.

 Aftësia për të ruajtur një regjistër stilistik e nivel metaforizues të gjuhës poetike, tregues mjeshtërie artistike, i jep poezisë së Agimit kompaktësinë dhe njëjësinë e nevojshme.

Bie në sy lirshmëria me të cilën shkruan, zgjedhja e fjalës, ndijshmëria,  brishtësia, eleganca, finesa.

 Agimi rrallë shkruan me varg të rregullt e rimë, sepse shpesh herë vargu e strofa e rregullt mund të kthehen në shtrat Prokrusti, prozaizmi dhe varfëria e ndjenjës nuk mund të fshihen pas disiplinës formale.

Agimin e mbaj mend që nga vëllimi «Jug», ku ndihej aroma detare, mbaj mend edhe poezinë kushtuar dëshmorit Cano Hajdini, njeri i familjes nga ana e të jatit, shtëpinë e të cilit në Borsh e pashë nga afër. Cano Hajdini u vra në korrik 1944, në sulmin kundër gjermanëve në kalanë e Gjirokastrës, sulm i cili nuk pati sukses. Dhe në këngën popullore për atë ngjarje dhe dëshmorët e saj hyri vargu i madhërishëm: «Ju kish lindur nëna për një botë të re».  Νga  ajo poezi e hershme e Agimit mbaj mend figurën e  flladit që nisi të frynte nga ylli i mëngjesit. Si pasoi historia dhe se si flladi u kthye në suferinë e ngricë, tashmë dihet.

Mund të flisja pak edhe për të kaluarën e tij, por kujtoj vetëm se si, duke qenë korrektor letrar-gjuhësor i gazetës lokale të Sarandës, «Fitorja»,  Agimi nuk kishte të drejtë të botonte në të as një varg! Në vazhdim, largimi nga puna, detyrë thjesht teknike,  edhe pse kishte botuar dy libra me poezi («Jug» – 1969 dhe  «Në pragun e shtëpive tona» - 1974) mosbotimi, pengimi «për shkak të plenumeve», ribotimi në periudhën post-enveriane («Βuka e fjalëve» – 1986), dhe pastaj pauza e gjatë deri në vitin 2011, kur doli libri i ri «Jashtë eklipsit», pauzë për shkak të gjendjes së rënduar psikologjike apo vendimit të tij për një farë intoksikimi nga e kaluara. Dhe është ngjarje letrare përtëritja, ringritja, synimi për ngjitje në një lartësi të re krijuese.   Në pohimet e autorit se: «Pas tridhjetë vitesh u ringjalla» dhe «E  kam gjetur nordin që më ishte mohuar», shprehin një të vërtetë të madhe e të hidhur.  Por ndërprerja e krijimtarisë (që dëshmohet edhe nga mosbotimi) duhet marrë me rezervë, sepse poezia vazhdonte të jetonte  brenda tij.

Agimi është poet i peisazhit me dritë, i natyrës me bukuritë e saj. Të jetosh në një zonë me klimë subtropikale, me blerim gjithëstinor, me portokalle, limonë, nerënxa, ullinj, me bukovile, oleandro, trandafila, lulemaji, orkide, lulebore, palma, dafina (pemë shekullore në Butrint), nuk mund të mos këndosh për to. E poeti i këndon edhe lulekumbonës e luleradhiqes, që më kujton një varg të ngjashëm të U. Uitmanit: kur çeli e para luleradhiqe.

 Në moshë të madhe poeti shkroi disa nga vargjet më të frymëzuara dhe ndjenjëholla për dashurinë, dëshmi e pasurisë shpirtërore dhe freskisë së ndjenjës  («e flaka moshën time,/ dhe do të të çoj për dore në lëndinat e pranverave të reja»).

Nuk mund të le mënjanë faktin se, ashtu si shumica e të persekutuarve të djeshëm politikë, Agim Mato nuk u prek nga kompleksi i urrejtjes për keqbërësit e djeshëm dhe dëshira për revansh.

 Në pikëpamje gjeografike dhe fizike, sot hapësira  është bërë përmasë e çdo  krijuesi, që ofron mundësinë dhe jep të drejtën për të trajtuar tema pa kufizim,  të tregojë se universalizmi (gjithësorimi) deri edhe i ndjenjave vetiake intime,  nuk janë privilegj vetëm i të mëdhenjve dhe të fuqishmëve.        

 Sot deti është bërë urë lidhëse me botën, fushë lëvizjesh intensive, por edhe shteg i hapur nga vijnë sëmundjet e qytetërimit bashkëkohor, kontrabanda e prostitucioni, një haraç ky që nuk është vetëm i tranzicionit. Këto erdhën si një kontrabiletë, si  orvajtje që  ta çshenjtërojnë detin e bregdetin shqiptar.   Dhe do të duhet mjaft punë  së bashku për të patur një bregdet të pastër e të bukur në çdo drejtim.

Kemi dëgjuar për antimaterien, energjinë e zezë, magjinë e zezë, dhe tek Agimi gjejmë një «planet me dritë të zezë!», që është jeta dhe bota pa dashuri, sepse dashurinë ia rrëmbejnë dhe poeti thotë se shkoi në vetëvrasje. Duhet të vijë një kohë e re, që të rifitohet dashuria.  Preokupimin për realitetin tokësor e shpreh këndshëm poezia «Vetmi kozmike», ku ngjan se autori pas fluturimeve të lodhshme, kthehet përsëri në tokë, me besimin se planeti ynë nesër do të jetë më i mirë, falë edhe një gjykimi më të drejtë të njerëzve.

 Poezia e Agimit mbetet një zbulim për lexuesin që e njeh dhe dashuron poezinë. Αjo u pëlqye e vlerësua edhe matanë Oqeanit, ku iu botua një libër në vitin 2011.

Në librin e ri të Agimit janë disa cikle që mund të qëndrojnë si vëllime më vete. Është një përvojë e viteve 1970, që solli si risi strukturimin e vëllimeve poetike përmes ndarjes në cikle me një ide ndërlidhëse.

Edhe pse nuk u fol në shtypin letrar të kohës, poezia e Agimit u vlerësua që në agimin e vet. Për poezinë e Agim Matos kanë folur Pandeli Koçi e Fatmir Terziu, kanë treguar dashamirësi Sulejman Mato e Andrea Zarballa, janë bërë vlerësime të merituara në shtyp e internet.

Edhe kur përpara afro dy vitesh,  u duk se Agimi deklaroi «fundin», pasioni i pashuar e i pamposhtur për poezinë bëri të vetën. (Ai që e njeh gjuhën dhe kuptimin e fjalëve e di se fundo i thonë zhytjes në thellësi të ujit, në fundjon, e jo fundit. Është një mënyrë shprehje për të lozur pak me lexuesin. Dhe Agimit i pëlqen ca humori çapkën...) De profundis

 Leximi i përmbledhjes «Lundrimet», botim i «Milosaos» së tij, më dha mundësinë të krijoj një ide më të plotë për profilin krijues, për rrugën ku eci dhe ecën e, edhe pse me vonesë, të them një fjalë për të. Në stacionet dhe piketat nëpër vite «Lundrimet» është, padyshim, më i rëndësishmi dhe përfaqësuesi i tij, nga më të spikaturit në poezinë shqiptare të ditëve tona (me aq sa e njoh unë).

Do të mund të flitej më konkretisht për poezinë e Agimit, gamën emocionale,  optikën poetike dhe estetike,  mjetet shprehëse etj., sepse kam përshtypjen që  në ndonjë rast kjo poezi  trajtohet nga dikush  si posaçërisht filozofike, kur dihet se një poet i vërtetë duhet të jetë edhe filozof,  që idetë dhe mesazhet të shkrihen në mënyrë organike me fjalën,  zërin, unin e tij.

 Dashurinë për poezinë  Agimi e tregon edhe si botues, teksa drejt tij vijnë mjaft libra edhe nga rrethe të tjera e nga emigracioni shqiptar në shtetin fqinj.  Edhe kjo ndihmesë e botimtari është pjesë e jetës dhe veprës së tij.

Agimi boton  edhe një revistë letrare me krijime të poetëve të Bregut, Rivierës shqiptare, revistë – album, që dëshmon larminë dhe klimën krijuese, prurjet e vazhdueshme në detin e madh të poezisë. Edhe në këtë kuadër ai ka vendin e vet të spikatur.   

Dëshmi është përkushtimi si botues, ku krahas talentit letrar, shpaloset talenti prej biznesmeni, një karakteristikë kjo e kohës ku jetojmë, që nuk na çudit e ndoshta këto dy veprimtari nuk janë në kontradiktë.

 Së pari me poezinë e vet, A. Mato ka ditur dhe ka mundur të mbetet jashtë «eklipsit», madje të shkëlqejë e rrezatojë.

Rilindja dhe ngjitja  e poetit Α. Mato u jep kënaqësi save e kanë dashur sinqerisht.  Shëndet e lundrime të mbara në vazhdim!

Foto V. Malo                                                                      

Gjirokastër,  korrik  2014

faruk myrtaj on 18/07/2014 16:12:41 

DETI PËR AGIM MATON "NDËSHKIM" DHE FAR PËR MBIJETESËN

Tingëllon edhe më i besueshëm ishulli, kur shfaqet në arqipelagun ku bën pjesë Agim Mato...

Profesor në Universitetin e Tiranës për një periudhë bukur të gjatë Foto Malo, studiues e krijues me një jetë pervoje, arrin ta plazmojë këtë portretizim dëshirëmirë e realist.

Agim Mato u shfaq poet, prej kur të qenit i tillë, lindur e mbrujtur në gen, ishte aq e dëshiruar por jo edhe komode.

Por jeta kishte ndodhur: familja e tij, toka aty, dhe Deti...po, ishte Deti, që ia ofroi dallgët si mënyrë ekzistence të diku-thelltë dhe të tërëkuptimtë...

Më pas, të tëra do duhej të mbylleshin në vetvete, jeta në tërësi dhe familja, toka u vetëizolua, u mbyll në vehte, por deti...si mund të mbyllej deti?!

Ndonje poet tjetër bregdetas kërkoi qe t'ja jepnin në det tredynymshin e tij, kurse Agim Matos as ia dhanë, dhe as i hoqën dot.
Deti mbeti aty, në sy të tij, në të gjithë stinët, i përgjithnjëshëm në jetën e krijimtarinë e tij...

Ndaj prirem ta shoh Detin, si të lënë si "ndëshkim" të tij - pa e ditur vet deti-, si një ujk përballë të cilit qingji i brishtë ashtu vetëm eshtër të mbetej, të mos vinte dot mish kurrë...

Por, njëherazi kemi të gjithë gjasat që ta shohim detin aty, edhe si arsye e mbetjes gjallë të poetit brenda Agim Matos...

Arqipelagu merr e jep, në vehte, diku diku shfaqet ndonjë mol, ndonjë gji i qetë fare, e tjetërkund s'pushojnë dallgët së gdhenduri brigjet...

Kontinenti, thuhet, është diku, por më shumë se i tij, deti është i ishujve... 

Zëri unikal poetik në poezinë "I them trishtimit", të Agim Matos

Zëri unikal poetik në poezinë “I them trishtimit”, të Agim Matos

ZEJNEPE ALILI REXHEPI

Në vargjet e poezisë “I them trishtimit”, përmes një zëri të thellë e unikal, shpaloset pleksja e një frymëzimi të trishtë ngjarjesh reale dhe metafora e një ishulli të mohuar - Sarandës, atje tej, në jug, midis dallgëve të Jonit.

Identiteti i zërit poetik, i quajtur Agim Mato, më impresion çdo ditë e më shumë, ndonëse në vargun e tij është rrënjour: dhembja, tëhuajësimi jetësor individual e më gjerë, trishtimi për Atdheun dhe fatin e poetit në këtë vend censurash. Ky dramaticitet vargjesh të përkujton po këtë ishull, ku poeti është privuar të shijojë lirinë.

Poezia e Matos, nuk përmban vetëm radhitje vargjesh…, por ato janë referenca, se si në të vërtetë, poeti të ngjitet lartësive të kështjellës, ku imanenca poetike është më e fuqishme se vetëm një mesazh, a një metaforë e rastësishme që vendoset në vargje.

Thellësia e mendimit dhe estetika e vargjeve në poezinë “I them trishtimit”, më shtyri ta lexoj disa herë. Pa mohuar, që tani më, i kisha lexuar në një formë të fragmentarizuar poezitë e Matos, por kjo poezi më bëri që të gjurmoj thellësisht poezinë e tij, sepse mesazhet e thella më nxisnin drejt këtij synimi.

Rezulton të jetë biografike kjo poezi e Matos…, poet i sfidave që i ka mbijetuar Ideologjisë, apo jo!?

Një përshkrim që tipizohet në këto vargje: “Duhet të ulësh kokën, më thoshnin zyrtarët, / shkallët e shoqërisë s’ke për t’i ngjitur,/fati në jetë të është caktuar qyshse ke lindur”! “Isha nxirrosur i tëri. Asgjë nuk më shijonte. Me ca palo/ngjyra e shihja botën. Për vite e vite isha/i dëbuar nga gëzimet, me humorin e hidhur në buzë,/i ngushëlluar vetëm me detin që më shoqëronte!

Poezia “I them trishtimi” e sjellë si tërësi:

I them trishtimit

I them trishtimit:
“Mos m’u qas!”

Sa vjet ma mbajte të pushtuar shpirtin, duke zënë gjithë

hapësirat brenda meje,

si një oktapodh i rritur së tepërmi, që nuk del dot nga
guva ku ka hyrë!

Duhet të ulësh kokën, më thoshnin zyrtarët,
shkallët e shoqërisë s’ke për t’i ngjitur,
fati në jetë të është caktuar qyshse ke lindur.

Isha nxirrosur i tëri. Asgjë nuk më shijonte. Me ca palo

ngjyra e shihja botën. Për vite e vite isha
i dëbuar nga gëzimet, me humorin e hidhur në buzë,
i ngushëlluar vetëm me detin që më shoqëronte!

Po një ditë të bërë copa copa, trishtim, të nxorra nga vetja, aty

 përmbi furinë e dallgëve,
si pijanecët që vjellin ushqimin

dhe sakaq u lehtësova,
gërthita duke shprazur mushkritë, me spazma,
sa që jehona u kthye e më përplasi tek palmat.

U ndjeva një Promete i liruar nga prangat.

Po tani që troket pleqëria, mos mu qas, trishtim!
Nuk e kam më forcën për të të mposhtur,
të hyj në dyluftim me ty.

Jam vetëm njeri,
poet, gjithsesi!
Ç’dreqin më ka gjetë me perënditë, nuk e di!

Nga analiza e kësaj poezie, sikur dalin në pah synimet parodizuese të autorit, ku natyrshëm vihet re edhe një pohim ironik, se kur shkrimtarët nuk janë të dëgjueshëm, duhet të dëbohen.

Vargjet e poezisë njohin ndërtimin e një logjike të pastër, që në një farë forme janë dhe lajtmotiv i poetit, që do të nënkuptonte se nuk është e mjaftueshme vetëm të duash diçka, por duhet edhe ta realizosh atë. Kjo bindje, e përplas poetin me ideologjitë, sepse mendimet rebele të një artisti, gjithmonë paraqesin rrezik për sigurinë e regjimeve politike.

Është kjo si njëfarë garancie se idetë e Matos janë tejpërçuese, për të na dhënë të kuptojmë se forcat kontradiktore e lodhin shoqërinë dhe sigurisht ia presin rrugën artit. Në këto raste e ka të vështirë të mbijetojë edhe poeti, meqenëse ai, më shumë se veten e tij, e çmon lirinë e mendimit!