Përtej Agim-it... tek miti
Nga Fatmir Terziu
Marrë
nga “Fjala e Lirë”
Eh, kur mëngjesi
nis me Agim, me agime të mbara! Natyrisht edhe dita nuk (a)larmohet. Dhe fjala
shkon aty ku ndjen. Një ndjenjë që riciklon tërë materien e arsyes dhe qaset
tek rrënja. Miti dhe legjenda që na mbajtën gjallë. E kështu kur poezia e
Matos, Agimit të parë, na sjell një arsye filozofike me nënë, nënën e tij të
dashur e të bukur, Thëllënxën e zemrës së tij, natyrisht theksi bie aty ku
duhet, aty ku poezia është Poezi. Dhe nëna e ardhur me këtë emër ka një
legjendë poetike të vetën në vargun e Agim Matos. Por në thelb ajo qaset dhe
zgjohet nga ajo që vjen nga miti i lashtë. Dhe miti transferohet,
transformohet, lind dhe mbin mite të tjera....
E shkuara e
mitit ripërdoret. Dhe kështu krenaria pasohet në ndjenja... Ndjenja shmang
gjini e identitet, qas arsyen dhe logjikën. Atë arsye që jo pak rrënjët e
familjes Mato e panë “arsye” për të mos lakmuar lartësitë. Shumica e lexuesve
janë të njohur me mitin e famshëm të Daedalus dhe Icarus.
Dhe ashtu mbetën
në arsyen e mitit. Miti i rrënjosi me jetën dhe dashurinë, lartësitë ikën, dhe
ata që u ngjitën lart mbi joarsye ranë aty poshtë ku: “Hoxha qeshi sa e
dëgjoi,/mbathi këpucët te dera/dhe xhybja e tij e bardhë/humbi në shtegun me
fiq deti.” Humbja erdhi si arsye. dhe ardhja si pleksa e mitit. Miti?! Shumica
e lexuesve janë të njohur me mitin e famshëm të Daedalus dhe Icarus. Në këtë
mit, i cili burimin e plotë dhe të lashtë e nga nga Metamorfozis
(Metamorphoses) e Ovidit (183-235), babai dhe djali kërkojnë ti japin fund
mërgimit të tyre në ishullin e Kretës duke fluturuar në krahë të pështjella nga
pupla, fije, dhe dyll. Paralajmërimi për Icarusin ishte jo të fluturoj shumë
lartë, pasi lartësia e afronte me rrezet e diellit dhe kështu mund të shkrihej
dylli, por edhe fluturimi të mos ishte edhe aq shumë i ulët, që të mos ndodhte
që nga lagështia e ujërave të absorboheshin puplat dhe kështu mund të binte
poshtë. Daedalusi udhëzoi djalin e tij për të fluturuar në një lartësi të
moderuar. Ndërsa diku tjetër ishte mjaft i suksesshëm, Icarusi shpejt ishte
dehur për të injoruar paralajmërimet e babait të tij. Dhe ai fluturoi në një
lartësi të lartë. Nga të nxehtit e diellit dylli që i mbante krahët së bashku u
shkri, dhe Icarusi u zhyt në vdekjen e tij në ujërat që më pas do të mbajnë
emrin e tij, detin Icarian. Babai i tij u detyrua të shkojë të marrë kufomën
dhe të sigurojë varrimin e duhur. Kjo është dhe një metaforë e Kadaresë tek “Vajza
e Agamemonit”, por edhe një histori që ka mbushur botën e
artit. Tek Kadareja, metafora godet me anën e mitit atje ku ajo duhej të
godiste, ndërsa në hapësirën e artit global ajo ka dimensione të ndryshme. Dhe
ajo mbetet një histori me transfertë mitin.
Kjo histori nuk ka në thelb poezinë e
Matos, por lidhja me të është disi përkitazi. I ati i Matos, Remziu, duke qenë
mjaft i njohur për sukseset e tij në Fterrë dhe në zonën e Sarandës, një
edukator fisnik, natyrisht do të kishte nderin të kishte në krahët e tij, edhe
zgjuarsinë e atij emri të ngjizur me vetë ndërlidhjen e mitit. Vetë ndërlidhja
përtej kufizimeve dhe përkufizimeve, është ardhja dhe feksja e një arsyeje të
jetësuar tek hyjnorja. Dhe ajo diktohet me filozofinë e poetit: “Kur erdhi në
jetë nëna ime në Moskofilin e mbushur me/bajame dhe fiq deti,/në rrugën që të
çonte në shtëpinë me portën e gurtë të/Karreçajve,/u dritësuan odat e lashta
nga urimet dhe uratat.” Pasuria nuk ishte vetëm tek shpirti, tek prurja dhe
ardhja hyjnore, por dhe tek dera që hapej me tërë ato pasuri jetike. Dhe
plotësia shkon më tej ku përfaqësimi më i famshëm i mitit vjen në vargje si në
hapësirën e arteve të bukura. Është vetë poeti piktor që qas intuitën e tij, se
nga piktori vijnë penelatat, ata që më tej vetë poeti i prodhoi me fjalën e tij
si një peisazh mental “dhe mendjen s’e patën/kur nga dritarja/fluturimthi hyri
një thëllëzë mali./E tromaksur u end mbi kokat/me shami të bardha të grave,/mbi
kokat e burrave/që festet i kishin hequr.”
Peisazhi me ardhjen e zogut hyjnor, mund të
lexohet e imagjinohet, madje mund të shikohet si një pikturë e njohur, pikturë
që shfaqet në tërë sistemin funksional të diskursit mental. Lexuesit dëshirojnë
të kenë një vështrim të kujdesshëm para se depërtojnë në të lexuar më tej, siç
do të ndodh kur vargu përqëndrohet në një detaj më të saktë të lidhur me
njeriun klerik të jorastësisht gjendur në fatin e ardhjes së njeriut: “Mos u
lodhni hiç për emrin,/Perëndia, që i qofshim falë,/deshi dhe e solli/e ne
dhuratën s’do t’ja kthejmë./Thëllëzë do të quhet, /E bukur dhe e shkathët/do të
jetë si ato.”
Kjo poezi e
poetit e frymëzuar nga një shikim mental, vjen si një dimension mitik, ku
secili mund të lexojë ndërlidhjen e arsyes, dashurisë dhe ardhjes hyjnore të
nënës që në rrënjë. Ajo që pason ndërlidhjen shkon përtej mitit...
Perdix
(Pur-dixs) ishte një nip dhe student i Daedalus në mitologjinë e fqinjit jugor,
në mitologjinë greke, por edhe një mit në ndjesinë shqiptare jo të paktë në atë
trevë. (Në burime të tjera, Perdix është prindi i Talos nga mitologjia). Dhe
Daedalus ishte aq krenar për arritjet e tij sa ai nuk mund të mbante në
brendësi gëzimin, por shihte idenë e një rivali. Motra e tij, e quajtur Perdix,
kishte vendosur që djalin e saj (ta kishte quajtur në mënyra të ndryshme
Perdix, Talos, ose Calos) në mënyrë që të bënte një lidhje. Ai ishte një
dijetar i prirur dhe i tregoi me prova e zgjuarsi në ecurinë jetike. Duke ecur
në breg të detit, ai kapi shpinën e një peshku, apo nofullën e një gjarpëri. E
imitoi më pas atë. Ai mori një copë hekuri dhe ia nguli atij në buzë, dhe
kështu shpiku busullën. Ai ia vuri dy copa të hekurit bashkë, lidhi fundin e
tyre me një gozhdë e vogël, dhe mprehu skajet e tjera, dhe i bëri një palë me
busullat.
Daedalusi më pas
duke parë këtë zgjuarsi, ishte aq ziliqar për arritjet e nipit të tij sa
vendosi të hakmerrej duke e hedhur në greminë nga Akropoli i Athinës. Por
Perëndesha Minerva, e cila favorizonte zgjuarsinë, e pa atë në rënie dhe e mori
në dorë fatin e tij duke e ndryshuar atë nga një zog të quajtur pas emrit të
tij, Perdix (thëllëzë). Perëndeshë Minerva tregoi mëshirë kundër djalit dhe
vendosi në mes të ajrit për ta transformuar atë në një thëllëzë, ose perdix në
latinisht. Thëllëza nuk e ka të ndërtuar folenë e saj në pemë, as në vende të
larta, por folenë e ndërton përgjatë gardheve pra, shmang vendet e larta dhe
ndërton folenë të sigurtë e të paprekshme. Hedhja e djalit u quajt krim. Për
këtë krim, Daedalusi u gjykua dhe u dëbua. Ajo skenë ka prekur majat e artit në
mjaft prurje të fuqishme. Ndeshet tek Auden (1938), si një sugjerim dhe
vëmendje ku “çdo gjë largohet/ dhe zhduket krejt nga fatkeqësia” (14-15) dhe
tek Uiliams ku enigma dhe ardhja është “një spërkatje krejt ndryshe pa u vënë
re”. E gjitha ishte një lidhje. Tek Metamorfozis pasimi shkon tek legjenda nga
miti. Djali i quajtur “Perdiks” mitizohet në një thëllëzë. Në Metamorfozis ne
lexojmë se ndërsa Daedalusi ishte duke varrosur trupin e djalit të tij në një
varr, një thëllëzë e zhurmshme në një pemë të ulët shtriqej duke rrahur krahët
e saj nga gëzimi (Met. 8,236-240).
Por, “Thëllëza s’kish ku
të fshihej/po shkoi e u fut nën djepin e të porsalindurës,/me zemrën që i
dridhej./ Atëherë hoxha u ngrit e tha:/“Mos u lodhni hiç për emrin,/Perëndia,
që i qofshim falë...” dhe “Foshnja që do të quhej Thëllëzë gugiti si në
ëndërr.” Një lexim i poezisë së Matos, vjen në masë të re burimi të shfuqizuar
e të ridimensionuar të mitit. Thëllëza nuk është thjesht nëna. Ajo është vetë
ndërlidhja jetike dhe mitike e faktorëve që dimensionojnë dashuri për nënat,
për tërë ato arsye që vijnë nga ardhjet hyjnore. Dhe e gjitha ndodhi dhe ndodh përtej
Agim-it... tek miti. Jo më kot Edith Hamilton tek “Mitologjia” na jep këtë
faktor se “Dashuria nuk mund të jetojë aty ku nuk ka besim.”
Nessun commento:
Posta un commento