Cikël me poezi nga Janis Ricos

CIKËL ME POEZI NGA JANIS RICOS

BORXHI I VJESHTËS

Shtëpia e parfumuar tashmë e vjeshtës. Edhe një herë

 akoma jemi të papërgatitur,

pa pulovra e pa këpucë. Re të papritura

që nga mëngjesi errësuan kodrat. Duhet të nxitojmë

të bëjmë furnizimet, sepse pas pak mbërrijnë

erërat me shakullima. Avujt e kuzhinës

zënë vendin e parë në heshtjen e korridorit.

            Njëri pas tjetrit

mbyllen lokalet pranë detit. Mbi molin e lagur

 paketa cigaresh të boshatisura, qeska plastike,

            gazeta

dhe macet e braktisura, të urritura që shohin

orën e doganës të privuar nga akrepat. Pyetje

të harruara

kërcasin akoma si erëtreguesë të ndryshkur

mbi çatitë e shtëpive të braktisura, pronarët e të cilave

kanë vdekur viteve të trishta dikur pa lënë

trashëgimtarë.

Po ti, i ligështuar nga shiu dhe erërat, këmbëngul

nën llambën tënde, mbi këtë karrike të ashpër

për t’i lënë diçka kujt të vijë më vonë – të paktën

            dy vargje,

shkruar me dorën e shiut, që tregojnë duke

u dridhur

gjithmonë, gjithmonë në drejtim të diellit.

Karlòvasi, 14.VIII.87

Nga ELENA

Ah, po, sa beteja, heroizma, ambicie, kryeneçësi pa

kuptim,

sakrifica dhe disfata, disfata, dhe të tjera beteja për gjëra

 që vendimet

ishin marrë prej të tjerëve në mungesën tonë. Dhe burra

të pafajshëm,

do të ngulnin karficat  në sy, do të përplasnin kokën

pas murit të lartë, duke e ditur mirë që muri nuk jepet,

nuk çahet,

që të mund të shohin të paktën nga një vrimë e hapur

pak kaltërsi, të panjollosur nga hija e tyre e nga koha.

            E ndoshta, kush e di! – atje,

ku dikush reziston pa shpresë, është ndoshta ajo ku

zë fill

historia njerëzore, siç e quajmë, dhe bukuria e njeriut

në mes të hekurit të ndryshkur, eshtrave të demave e të

 kuajve,

midis trekëmbëshave shumë të lashtë mbi të cilët digjet

 akoma pak dafinë

dhe tymi ngjitet në perëndim duke u përhapur si një

 bashkë e  artë.

Karlòvasi, 14.VIII.87

 

SI NJË EPILOG

Kujtomëni – thotë. Kam përshkuar mijëra kilometra

pa bukë, pa ujë, mbi shkëmbenj e gjemba,

për t’u sjellë bukë e ujë e trëndafila. Bukurinë

kurrë s’e kam tradhëtuar. Kam humbur njësoj tërë

ç’kam pasur.

Nuk kam mbajtur asgjë për vete. I bërë trok. Me një

zambakth fushe

kam ndriçuar netët tona më të errëta. Kujtomëni.

Dhe falmëni për këtë trishtim të fundit: Do të doja

të korrja akoma dhe një herë me draprin e hollë të hënës

një kalli të pjekur. Të qëndroja mbi prag për të parë,

duke përtypur grurin, një kokër pas tjetrës,  me dhëmbët

 prerës,

duke admiruar e bekuar këtë botë që le,

duke admiruar edhe Atë që ngjit kodrën në perëndimin

e artë. Vijeni re:

mbi mëngën e majtë ka një fashë katrore ngjyrë purpuri.

Nuk dallohet qartësisht. Mbi të gjitha këtë doja t’u

dëftoja.

Dhe ndoshta për këtë ja vlen që të më kujtoni.

Karlòvasi, 30.VII.87

RESTAURIM

Nuk i donte aspak zogjtë, lulet, pemët,

të kthyera në simbole idesh, të përdorura në të njëjtën

mënyrë

nga kundërshtarët. Ai tentonte

t’u sillte atyre funksionin natyral. Pëllumbat,

për shembull,

jo emblema konferencash të panumërta, po zogj

të bukur erotikë, me hapin e lehtë, që vazhdojnë të

puthen sqep më  sqep në oborrin tim

dhe mbushin pllakat me glasat e tyre dhe pendët

(më pëlqejnë kështu) ose, e shumta, postierë të vegjël

që mbartin përmes plumbave letrat e fëmijve të varfër

            drejtuar Zotit, në të cilat i kërkojnë këpucë,

fletore dhe cazë karamele. Zambakët

jo emblema të pastërtisë, po bimë aromatike

e sensuale, me petalet e hapura tej e tej

që tregojnë thekët e ngritura  me polen të artë. Dhe ulliri

jo çmim i fitores dhe i paqes por prind frytdhënës

që jep vajin e çmuar për pjatat tona dhe llambat,

për skuqjet e të porsalindurit dhe  gjurin e lënduar të

fëmijës së lëvizshëm e të pabindur, dhe akoma

për ndriçimin modest të Shën Mërisë. Dhe unë – thotë

aspak mit, hero apo perëndi, por thjeshtë punëtor

i barabartë me ty, me ty dhe me të tjerët – mëditës të artit

të dashuruar gjithmonë me pemët, me zogjtë me kafshët

            dhe me njerëzit,

të dashuruar mbi të gjitha me bukurinë e mendimeve të

 pastra

dhe me bukurinë e trupave rinorë – një punëtor që

shkruan,

shkruan pa u ndaluar për të gjithë e për gjithshka

dhe ka një emër të shkurtër e të thjeshtë për t’u

shqiptuar: Janis Ricos.

Karlòvasi, 12.VIII.87

STATUJAT DHE NE

Statujat, të qeta, nuk preokupohen për kohën;

humbin duart, këmbët ose kokën

por ngelen gjithmonë në të njëjtën pozë, të ngritura,

ose me shpinë në tokë, duke buzëqeshur,

ose përmbys, duke na  kthyer shpinën ne dhe kohës,

sikur të bëjnë seks, sikur të synojnë

një dashuri të pafund, dhe ne i shohim

me një sfilitje të pashpjegueshme, të trishtuar. Më vonë

kthehemi në hotelin popullor, tërheqim tendat

për të zbutur verbimin e mesditës dhe tentojmë

lakuriq edhe ne, të shtrirë mbi krevatin e parehatshëm,

të imitojmë qetësinë e palëvizëshme të statujave.

Karlòvasi, 9.VIII.87

VERA E FUNDIT

Ngjyrat e perëndimeve thonë lamtumirë. Është koha 

për të përgatitur tre vlixhe – librat, letrat dhe këmishët –

dhe të mos harrosh atë veshjen ngjyrë rozë që të rrinte aq

 mirë

edhe pse në dimër nuk do ta veshësh. Unë,

në pak ditë që ngelen, akoma do të rishoh

vargjet e shkruar në korrik e gusht 

edhe pse kam frikë të mos kem shtuar gjë, në se ndonjë

të kem hequr shumë, sepse në to pasqyrohet

dyshimi i errët që kjo verë

me gjinkallat e saj, pemët e saj, detin,

me fishkëllimat e anijeve në perëndimet e lavdishme,

me detarët nën ballkone nën dritën e hënës

dhe me mëshirën e saj hipokrite do të jetë e fundit.

Karlòvasi, 3.IX.89

PLEQËRI

Ah, po, vjetërohen edhe statujat edhe poezitë.

Shumë patën marrë pjesë në këtë histori –

njerëz, kafshë, fëmijë, lumenj, pemë,

të rinj e të reja me motoçikleta, dy pata të bardha,

budallai i heshtur,  me një çamçakëz e peksimadh;

dhe ishte një mesditë vere e artë dhe valëzonin

puplat e pulës qafëprerë duke shkëlqyer në  në ajër,

dhe gjyshe Evangjelia në kuzhinë pastronte bamjet,

dhe një  flutur e madhe u ul mbi një kripore.

Askush, askush atëhere s’e dinte

se përkohësia kalon në mit. Në stacionin e trenit

vjen të ulet mbi një pankinë një plakë e veshur me

të zeza

që mbante në prehër një shportë me vezë si të ishte

e vetmja gjë që kishte në botë. U përgjumë atje.

Dikush në kalim i vodhi shportën. Dhe bie mbrëmja.

Ah, po, vjetërohen edhe statujat, dhe poezitë dhe

kujtimet  e heronjve.

Karlòvasi, 23.VII.87

RIKTHIM I LLOGARITUR

E bukur del nga porti anija. Tymi i kuq

në pluhurin e artë të mbrëmjes. Pra,

për të sajtën herë nuk të kanë pranuar apo ti ke pranuar,

një shtëpi e bardhë mbi kodër kërkon shikimin tënd,

një fëmijë pllaqurit këmbët në det duke buzëqeshur,

një zog nate këndon edhe për ty.

Pra, të rikthejmë përsëri, kurorëzojmë

mbi xhamin e plasaritur këtë fluturë të vogël.

Karlòvasi (Samo), 29.VI.87

Nga DELFI

(...) Po përse shërben gjithë kjo?

Shpesh këto kolona në qartësinë e sulfurtë të hënës,

ngjajnë

me dhëmbët e thyera të një perëndie gjiganteske, dhe

shkallët e teatrit

janë si macellat lakuriqe të gjigantëve të vdekur,

macella lakuriqe, të qeta dhe indiferente

pa patur tashmë nevojën më të vogël

për ushqim, për puthje, për gërthitje, pa

poshtërimin e humbjes më, krekosjen e fitores,  vetëm

me fitoren e palëvizëshme e të papërcaktuar të

lakuriqësisë.

E përse shërben, pra,  gjithë kjo? – komentet, përsëritjet,

interpretimet, përkthimet, ringjalljet, imitimet?

Këtë pasdite kam vënë re

mbi mermeret e teatrit antik të ngrihen

skenarët tanë bashkëkohorë, pa vlerë,  prej brumi letre

            dhe jute të lyer me vernik,

në dritën e ditës që po shuhej – kolona prej brumi letre,

pishtarë prej brumi letre,  për një prezantim të Eskilit

            o të Euripidit – nuk e kam venë re;

mbaronte spektakli,  spektatorët duartrokisnin,

çuçurisnin, 

shtyheshin tashmë drejt daljes, blenin qiqra të pjekura

ndërsa perëndimi tononte me të kuq hijet dhe mermeret.

Megjithatë, mbi gjithë ngutjen dhe rrëmujën për

 përkthimet,

do t’ju thoshja se mbetet e pacënuar dhe e patjetërsuar

thirrja e heshtur e të Papërkthyeshmes, e thellë, arrogante,

e huaj, e megjithatë e jona,  - thirrje që të përtërin dëshirën 

ta përkthesh; dhe zbulon tashmë

një afinitet të ëmbël midis dritës së mbrëmjes dhe

mermereve,

midis kolonave të varfëra prej brumi letre dhe tempullit

të Apolonit,

midis maskave antike, koturneve, skeptrave

e këtyre bastuneve të  fshatarve

dhe shamive të zeza të nënave (...) 

 

MBRËMJE GRI

Më dhemb në gjoks bukuria, më dhembin dritat

në pasditen e ndryshkur, më dhemb

kjo ngjyrë përmbi retë -  vjollcë e plumbtë, 

vjollcë që ta shpif, gjysëmunaza e hënës

që sapo shndrit – më dhemb. Kalon një anije.

Një barkë, remat, të dashuruarit, koha.

Djemtë e djeshëm janë vjetëruar. Nuk mund të kthehesh

 mbrapa.

Mbrëmje gri, hënë e hollë, më dhemb koha.

TEATRI ANTIK

Kur, drejt mesditës u gjend  në mes të teatrit antik,

ai, një grek i ri, i çliruar nga dyshimet, por i bukur sa ato,

lëshoi një brritmë (jo admirim, admirimin nuk e ndjente aspak, 

dhe në se do ta kishte ndjerë ,

sigurisht nuk do ta kishte shfaqur), një brritmë e theshtë ,

ndoshta për gëzimin e papërmbajtur të rinisë së tij

dhe për të testuar kumbimin e vendit. Përballë,

sipër maleve vertikale, jehona përgjigjet –

kjo jehonë greke që nuk imiton, nuk përsërit

por thjesht vazhdon në një lartësi të pamatëshme

thirrjen e përjetëshme të brohorimës ditirambe.

Përktheu: AGIM MATO

Është një vis

ËSHTË NJË VIS

Është një vis i fshehtë i shpirtit

me gërmadhat e ëndrrave të shembura

dhe varrin e një dashurie.

Harresa s’e mbulon dot me mjegull atë vis.

Pasdite në Ksamil

PASDITE NË KSAMIL

Pasdite, rrezet e pjerrëta të diellit e mbushën detin me

      vezullime

si  me mijëra pasqyra të thyera.

       

Briza verore që filloi nga perëndimi

e shkundi zagushinë e ishujve të gjelbër,

zagushinë e plazheve me çadrat e vendosura në kuadrate,

 ku trupat lakuriqe të pushuesve filluan të lëvrinin.  

Një tufë palumbarësh të rinj me pajime zhytjeje ngjiteshin 
                                                prej thellësive nënujore

si një tufë delfinësh të gëzuar.

Duke lënë Ksamilin e zhurmshëm,

pa ju ndarë buzës së detit

të mbushur me gumëzhitjen e lokaleve,

hidhesha mbi shkëmbinj,

në spitharat me shëllirë,

ku notonin mes kristalesh

gjethe ngjyrëhiri të ullinjve.

Hija ime ra papritur

mbi kryet e një çifti të përqafuar,

dy metra poshtë meje,

shtrirë mbi rërën e pakët,

midis shkëmbinjve.

Ajo si një sirenë

me flokët lëshuar,

gjoksin kish zbuluar.

Bëra t’i iki skenës intime

po këmba më ngeci

në thepat e shkëmbinjve.

U ndjeva i  zënë në çark nga fati i keq.

Ata u çuan,  erdhën për ndihmë,

po këmba 

ishte ndrydhur për dreq.

Ç’e deshe, thashë, itenerarin nëpër gjiret e Ksamilit,

ku deti, ishujt, atje tej,

atë pasdite xixëllinin!

Në muzg zbresin hijet

NË MUZG ZBRESIN HIJET

Në muzg zbresin hijet,

si mjegulla e dëndur tretin brenda vetes shpatet me

ullinj,

mbushin me mister detin atje poshtë,

rrëmihin

mbi sipërfaqen e ndritëshme të tij.

I mbërthyer jam midis brigjeve.

Hijet dendësohen mbi detin e  plumbtë.

Dritëzat e tij rrëshqasin,

zbojnë  heshtjen e kësaj nate pa gjumë.

Qenia ime, lëviz edhe ti,

dil jashtë nga hijet,

nga plogështia.

Nuk sheh se fyti t’u vulos?

Me lopatëzën e një ëndrre

shvendose errësirën rreth e rrotull,

shblloko  shtigjet që të lidhin me botën!

Përtej Agim-it... tek miti

Përtej Agim-it... tek miti

Nga Fatmir Terziu

Marrë nga “Fjala e Lirë”

Eh, kur mëngjesi nis me Agim, me agime të mbara! Natyrisht edhe dita nuk (a)larmohet. Dhe fjala shkon aty ku ndjen. Një ndjenjë që riciklon tërë materien e arsyes dhe qaset tek rrënja. Miti dhe legjenda që na mbajtën gjallë. E kështu kur poezia e Matos, Agimit të parë, na sjell një arsye filozofike me nënë, nënën e tij të dashur e të bukur, Thëllënxën e zemrës së tij, natyrisht theksi bie aty ku duhet, aty ku poezia është Poezi. Dhe nëna e ardhur me këtë emër ka një legjendë poetike të vetën në vargun e Agim Matos. Por në thelb ajo qaset dhe zgjohet nga ajo që vjen nga miti i lashtë. Dhe miti transferohet, transformohet, lind dhe mbin mite të tjera....

E shkuara e mitit ripërdoret. Dhe kështu krenaria pasohet në ndjenja... Ndjenja shmang gjini e identitet, qas arsyen dhe logjikën. Atë arsye që jo pak rrënjët e familjes Mato e panë “arsye” për të mos lakmuar lartësitë. Shumica e lexuesve janë të njohur me mitin e famshëm të Daedalus dhe Icarus.

Dhe ashtu mbetën në arsyen e mitit. Miti i rrënjosi me jetën dhe dashurinë, lartësitë ikën, dhe ata që u ngjitën lart mbi joarsye ranë aty poshtë ku: “Hoxha qeshi sa e dëgjoi,/mbathi këpucët te dera/dhe xhybja e tij e bardhë/humbi në shtegun me fiq deti.” Humbja erdhi si arsye. dhe ardhja si pleksa e mitit. Miti?! Shumica e lexuesve janë të njohur me mitin e famshëm të Daedalus dhe Icarus. Në këtë mit, i cili burimin e plotë dhe të lashtë e nga nga Metamorfozis (Metamorphoses) e Ovidit (183-235), babai dhe djali kërkojnë ti japin fund mërgimit të tyre në ishullin e Kretës duke fluturuar në krahë të pështjella nga pupla, fije, dhe dyll. Paralajmërimi për Icarusin ishte jo të fluturoj shumë lartë, pasi lartësia e afronte me rrezet e diellit dhe kështu mund të shkrihej dylli, por edhe fluturimi të mos ishte edhe aq shumë i ulët, që të mos ndodhte që nga lagështia e ujërave të absorboheshin puplat dhe kështu mund të binte poshtë. Daedalusi udhëzoi djalin e tij për të fluturuar në një lartësi të moderuar. Ndërsa diku tjetër ishte mjaft i suksesshëm, Icarusi shpejt ishte dehur për të injoruar paralajmërimet e babait të tij. Dhe ai fluturoi në një lartësi të lartë. Nga të nxehtit e diellit dylli që i mbante krahët së bashku u shkri, dhe Icarusi u zhyt në vdekjen e tij në ujërat që më pas do të mbajnë emrin e tij, detin Icarian. Babai i tij u detyrua të shkojë të marrë kufomën dhe të sigurojë varrimin e duhur. Kjo është dhe një metaforë e Kadaresë tek “Vajza e Agamemonit”, por edhe një histori që ka mbushur botën e artit. Tek Kadareja, metafora godet me anën e mitit atje ku ajo duhej të godiste, ndërsa në hapësirën e artit global ajo ka dimensione të ndryshme. Dhe ajo mbetet një histori me transfertë mitin.

     Kjo histori nuk ka në thelb poezinë e Matos, por lidhja me të është disi përkitazi. I ati i Matos, Remziu, duke qenë mjaft i njohur për sukseset e tij në Fterrë dhe në zonën e Sarandës, një edukator fisnik, natyrisht do të kishte nderin të kishte në krahët e tij, edhe zgjuarsinë e atij emri të ngjizur me vetë ndërlidhjen e mitit. Vetë ndërlidhja përtej kufizimeve dhe përkufizimeve, është ardhja dhe feksja e një arsyeje të jetësuar tek hyjnorja. Dhe ajo diktohet me filozofinë e poetit: “Kur erdhi në jetë nëna ime në Moskofilin e mbushur me/bajame dhe fiq deti,/në rrugën që të çonte në shtëpinë me portën e gurtë të/Karreçajve,/u dritësuan odat e lashta nga urimet dhe uratat.” Pasuria nuk ishte vetëm tek shpirti, tek prurja dhe ardhja hyjnore, por dhe tek dera që hapej me tërë ato pasuri jetike. Dhe plotësia shkon më tej ku përfaqësimi më i famshëm i mitit vjen në vargje si në hapësirën e arteve të bukura. Është vetë poeti piktor që qas intuitën e tij, se nga piktori vijnë penelatat, ata që më tej vetë poeti i prodhoi me fjalën e tij si një peisazh mental “dhe mendjen s’e patën/kur nga dritarja/fluturimthi hyri një thëllëzë mali./E tromaksur u end mbi kokat/me shami të bardha të grave,/mbi kokat e burrave/që festet i kishin hequr.”

     Peisazhi me ardhjen e zogut hyjnor, mund të lexohet e imagjinohet, madje mund të shikohet si një pikturë e njohur, pikturë që shfaqet në tërë sistemin funksional të diskursit mental. Lexuesit dëshirojnë të kenë një vështrim të kujdesshëm para se depërtojnë në të lexuar më tej, siç do të ndodh kur vargu përqëndrohet në një detaj më të saktë të lidhur me njeriun klerik të jorastësisht gjendur në fatin e ardhjes së njeriut: “Mos u lodhni hiç për emrin,/Perëndia, që i qofshim falë,/deshi dhe e solli/e ne dhuratën s’do t’ja kthejmë./Thëllëzë do të quhet, /E bukur dhe e shkathët/do të jetë si ato.”

Kjo poezi e poetit e frymëzuar nga një shikim mental, vjen si një dimension mitik, ku secili mund të lexojë ndërlidhjen e arsyes, dashurisë dhe ardhjes hyjnore të nënës që në rrënjë. Ajo që pason ndërlidhjen shkon përtej mitit...

Perdix (Pur-dixs) ishte një nip dhe student i Daedalus në mitologjinë e fqinjit jugor, në mitologjinë greke, por edhe një mit në ndjesinë shqiptare jo të paktë në atë trevë. (Në burime të tjera, Perdix është prindi i Talos nga mitologjia). Dhe Daedalus ishte aq krenar për arritjet e tij sa ai nuk mund të mbante në brendësi gëzimin, por shihte idenë e një rivali. Motra e tij, e quajtur Perdix, kishte vendosur që djalin e saj (ta kishte quajtur në mënyra të ndryshme Perdix, Talos, ose Calos) në mënyrë që të bënte një lidhje. Ai ishte një dijetar i prirur dhe i tregoi me prova e zgjuarsi në ecurinë jetike. Duke ecur në breg të detit, ai kapi shpinën e një peshku, apo nofullën e një gjarpëri. E imitoi më pas atë. Ai mori një copë hekuri dhe ia nguli atij në buzë, dhe kështu shpiku busullën. Ai ia vuri dy copa të hekurit bashkë, lidhi fundin e tyre me një gozhdë e vogël, dhe mprehu skajet e tjera, dhe i bëri një palë me busullat.

Daedalusi më pas duke parë këtë zgjuarsi, ishte aq ziliqar për arritjet e nipit të tij sa vendosi të hakmerrej duke e hedhur në greminë nga Akropoli i Athinës. Por Perëndesha Minerva, e cila favorizonte zgjuarsinë, e pa atë në rënie dhe e mori në dorë fatin e tij duke e ndryshuar atë nga një zog të quajtur pas emrit të tij, Perdix (thëllëzë). Perëndeshë Minerva tregoi mëshirë kundër djalit dhe vendosi në mes të ajrit për ta transformuar atë në një thëllëzë, ose perdix në latinisht. Thëllëza nuk e ka të ndërtuar folenë e saj në pemë, as në vende të larta, por folenë e ndërton përgjatë gardheve pra, shmang vendet e larta dhe ndërton folenë të sigurtë e të paprekshme. Hedhja e djalit u quajt krim. Për këtë krim, Daedalusi u gjykua dhe u dëbua. Ajo skenë ka prekur majat e artit në mjaft prurje të fuqishme. Ndeshet tek Auden (1938), si një sugjerim dhe vëmendje ku “çdo gjë largohet/ dhe zhduket krejt nga fatkeqësia” (14-15) dhe tek Uiliams ku enigma dhe ardhja është “një spërkatje krejt ndryshe pa u vënë re”. E gjitha ishte një lidhje. Tek Metamorfozis pasimi shkon tek legjenda nga miti. Djali i quajtur “Perdiks” mitizohet në një thëllëzë. Në Metamorfozis ne lexojmë se ndërsa Daedalusi ishte duke varrosur trupin e djalit të tij në një varr, një thëllëzë e zhurmshme në një pemë të ulët shtriqej duke rrahur krahët e saj nga gëzimi (Met. 8,236-240).

         Por, “Thëllëza s’kish ku të fshihej/po shkoi e u fut nën djepin e të porsalindurës,/me zemrën që i dridhej./ Atëherë hoxha u ngrit e tha:/“Mos u lodhni hiç për emrin,/Perëndia, që i qofshim falë...” dhe “Foshnja që do të quhej Thëllëzë gugiti si në ëndërr.” Një lexim i poezisë së Matos, vjen në masë të re burimi të shfuqizuar e të ridimensionuar të mitit. Thëllëza nuk është thjesht nëna. Ajo është vetë ndërlidhja jetike dhe mitike e faktorëve që dimensionojnë dashuri për nënat, për tërë ato arsye që vijnë nga ardhjet hyjnore.  Dhe e gjitha ndodhi dhe ndodh përtej Agim-it... tek miti. Jo më kot Edith Hamilton tek “Mitologjia” na jep këtë faktor se “Dashuria nuk mund të jetojë aty ku nuk ka besim.”

Emri Thëllëzë

EMRI THËLLËZË

Histori e vitit 1916

Kur erdhi në jetë nëna ime në Moskofilin e mbushur me

     bajame dhe fiq deti,

në rrugën që të çonte në shtëpinë me portën e gurtë të

       Karreçajve,

u dritësuan odat e lashta nga urimet dhe uratat.  

Çuk-çuk, feksi dhe hoxha. La këpucët që jashtë derës

dhe në magjarinë e madhe,

u rehatua mbi çilte

në qoshe të vatrës,

ku i hapën vendin.

Të gjithë diskutonin

për emrin që do ti shkonte sërës së saj si një zonjë e

    nesërme

dhe mendjen s’e patën

kur nga dritarja

fluturimthi hyri një thëllëzë mali.

E tromaksur u end mbi kokat

me shami të bardha të grave,

mbi kokat e burrave

që festet i kishin hequr.

Thëllëza s’kish ku të fshihej

po nën djep të porsalindurës
shkoi e mblodhi krahët

me zemrën që i dridhej.

Atëherë hoxha u ngrit e tha:

“Mos u lodhni hiç për emrin,

Perëndia, që i qofshim falë,

deshi dhe e solli

e ne dhuratën s’do t’ia kthejmë.

Thëllëzë do të quhet, 

për bukuri dhe urtësi

atyre do t'u ngjajë."

Foshnja që Thëllëzë do quhej gugiti si në ëndërr.

Hoxha qeshi sa e dëgjoi,

mbathi këpucët te dera

dhe xhybja e tij e bardhë

humbi në shtegun me fiq deti.

Rigjetje metaforash si në dritë Siriusi

        Zejnepe Alili Rexhepi

Rigjetje metaforash si në dritë Siriusi

Vëllimi poetik “Lundrimet”

    Them se nuk ishte rastësi nderimi i poetit sarandiot, Agim Mato, me çmimin më të lartë - Mjeshtër i Madh, vlerësim nga Presidenti i Shqipërisë! 

 

Titulli i librit “Lundrimet...” është i thellë, përmbledhës i disa simbolikave që në çast të kthen në lundrimin metaforik të jetës së poetit..., atij pelegrini që nuk lodhet kurrë së kërkuari lirinë, edhe kur ajo dergjej nën grilat e viteve të mbrapshta. Një libër i vogël, i këndshëm në dukje, botuar nga “Milosao”, Sarandë 2014..., por që të duhet mjaft kohë po ta lexosh me vëmendje, madje një udhëtim i tërë si ato lundrimet e ngadalta të anijeve në kohët e largëta.

            Po të hedhësh një vështrim mbi ballinën e librit “Lundrimet...” vë re që është vendosur një ilustrim tejet i thjeshtë..., por që të rikujton shprehjet: “E bukura fshihet në thjeshtësinë e gjërave, sikurse madhështia në vetë modestinë”. Në ca vija të thjeshta ilustrohet deti me dallgët e tij që përshkohen nga fluturime pulëbardhash..., pastaj varka në ardhje e vajtje, më shumë në vajtje mërgimtarësh, njerëzish me fate të mohuara dhe aty pranë një sy pulëbardhe ndoshta..., mbase ai Diell që nuk e brakatisi kurrë shpresën për mbijetesë, as ëndrrën e poetit Agim Mato. As atëherë, kur ai i jetonte vitet më të errëta të jetës! Në brendi të vargjeve do të gjesh një inventar të tërë ballafaqimesh emocionale, si rishfaqje e ngarkesave shpirtërore dhe preokupimeve shoqërore. I këtillë është vëllimi më i ri poetik “Lundrimet”.

            Në këtë vëllim vërtet e gjen atë zërin e thellë sa vetë thellësia e detit, e tok me zërin e poetit edhe mendimtarin a njeriun e vetëdjshëm për ecurinë e jetës, me tërë realitetin e hidhur, pse jo edhe të bukurën si perceptim?! Kahe këto, nëpër të cilat ditë për ditë rrjedh koha, jeta në Shqipëri, fati i shqiptarit mbetur si i ngujuar midis kohës dhe vendit, e që pavarësisht se si të trajton, nuk guxon ta braktisësh kurrë... Aty ke gjakun dhe erën e tokës që do.

Nisma e librit na bën pjesë të një monologu ideopërçues tejet të ndishëm për një kohë trazimesh emocionale, shprehur me atë të pakrahasueshmen metaforë “Detin”. Deti del një simbol shumë i qartë dhe me madhështinë e tij e përvetëson poetin: “Më mbuloje atëherë me shkumë/ dhe lëpija kripën tënde/ së bashku me lotët”... “Isha mësuar me shijen e tyre, mësuar me hidhërimet,/ të cilat më dukej se kurrë nuk do të më ndaheshin” (5). Një fat i përbotshëm ky, parë si dallgëzim detrash, që e trazon jetën dhe me vete bart të shumtat ëndrra.

Poeti, jep mesazhe jetike, me anë reflektimesh përsiatëse lirike të disa cikleve: “Lundrimet e mëdha fillojnë nga shpirti”, “Shtëpia ime prej deti”, “Kryqëzimi im”, “...Dhe prisje lejlekët”,  për ta përmbyllur te “Cikli i fundit”... Në to, ndihet se “ndryshimi duhet ndodhur këtu në këtë tokë”, jo gjetiu duke u vendstrehuar larg pulsimeve të këtij dheu. Ndonëse, dilemat bashkëjetojnë me ne, poeti sjell një dozë optimizmi, që edhe errësira të zbehet nga cazë dritë xixëllonjash: “Ti më pyete: ka ende xixëllonja tek atdheu ku rron” (27)... I këtillë është lundrimi shpirtëror i poetit Agim Mato.

Në poezi, vihet re po ai guxim krijues që i përmbush poetët e mëdhenj: Bodler, Alan Poe, Lorka... që do t’i përvijonte shprehja: “frikë nuk pata më, se mos më dëgjonin të tjerët”. Këtu shpaloset shpirti poetik i një poeti të distancuar nga maniret dhe luksi i kohës... Po a nuk e pohon këtë vetëdijshëm vetë poeti, në përkufizimin titullor të ciklit -I “Lundrimet e mëdha fillojnë nga shpirti”, përderisa shkruan: “U frenua verbimi brenda meje/ dhe një puhizë e lehtë shprese/ filloi të shtyjë dy vela të bardha/ për të mbërritur në farin e vetmuar/ ku rroja si një eremit deti i harruar/ nga lutjet dhe blasfemitë e të tjerëve” (11)?! Me gjuhën e veçantë të shpirtit të krijuesit, ai e sfidon kohën “e lig”, sepse furtunat s’duhet qenë të përhershme me goditjet e tyre mbi jetën e akëcilit.

Në leximin e poezive të Matos, domosdo përfytyron një kritikë filozofike, ku ndërlidhen përvoja jetësore dhe ajo letrare, si pështjellime të hovit jetësor e letrar. Kjo filozofi, është si të thuash, dhe vetë nisma e strukturimit poetik që ndiqet më pas, jo vetëm nga individualiteti shpirtëror, por edhe nga raporti universal i vrojtimit mbi letërsinë dhe njohjen mbi artin. Diapazon i gjerë njohjesh dhe temash e përcjell atë.  

Identifikimi i vërtetë i poetit, përkapet në strofën: “Ç’dramë? - të them unë. Pa shikomë,/ nuk të dukem si një pyll i djegur nga rrufetë e fatit/ A nuk e sheh se përditë mbledh hirin tim/ dhe ua hedh sërish shpresave për t’i rritur nga e para” (12). Si mesazh më vete, një hidhërim që ngërthen dhjetëra pyetje retorike, ndodhet në poezinë me titullin e njëjtë që përmban cikli i parë “Lundrimet e mëdha fillojnë nga shpirti” (16).

Gjakimi për qetësinë parajsore e bën poetin që të pyesë: “Kur do të lundrojë i qetë shpirti im?”, sado që poetët janë të butë në shpirt, por të rrufeshëm në fjalë, sikurse në vargun “A flasim për rreziqe?” ku poeti sajon këtë pyetje retorike, teksa unë po në këto vargje do kërkoja lidhjen e poetit me yjet, këtë dritë universale që nuk njeh shuarje si vetë Siriusi, megjithëse në zërin poetik sikur ndihet një drithërimë e llojit: “Planeti me dritë të zezë” - ku ndodhet?! Pse ndihej gjëmimi i Osumit, pse flurudhat mateshin me zogjtë?”. Përgjigja del vetvetiu. Sipas poetit, ajo vjen për një “Asgjë” vetëm. Çudi, shkruan poeti: “Si rroje kështu mes asgjësë...?! (24).

 Një tjetër ndjesi e bën të veçantë emocionin dhe vargun e Matos: “Të thashë:/ ndihem si gjysmëperëndi/ nga përkujdesja,/ nga drita e syve të tu/ dhe tërë qenia jote!” Është ajo ndjesi që pëshpëritet nën hiret e magjisë së Erosit, mjafton një fije shprese, sado e vogël të jetë, për ta frymëzuar që të shkruajë: “Ti erdhe!/ Një himn oshëtiu brenda meje/ dhe bëri që Fenksi të ringjallej,/ të përplaste krahët, të shkundte hirin prej tyre/ dhe të kapte kuotat që pata dëshiruar” (29).  Po nga kjo magji, poeti lidh ura përjetimesh me përzierje ëndrrash: “Zotat deshën të ishim larg/ dhe derdhën energjitë mbi mua/ të ngre këtë urë qiellore të poezisë,/ që përshkëndit hapësirat deri te metropoli ku rron/... Vete e vjen ti nëpër atë urë drite/ ku bien gjethe hëne e luspa yjesh”. Janë vargje tejet të ndishme, ku arti gjen shkrirje në ndjenën e poetit sikur vetë Zotërat deshën të ngrenë po ato altare poetike. Po, jo gjatë, sepse para dashurive të mëdha poeti ndihet si “zog i tretur” (34) dhe ashtu i plogështuar shkruan: “Zëri yt u derdh si një shushurimë valësh./ Mund edhe të mos kishe ardhur/ dhe gjërat mund të kishin mbetur si më parë” (35).

 

Rikthimi i poetit te deti, “me një libër të vogël për mitet e udhëtarët e mëdhenj të detrave” arrihet përmes ciklit “Shtëpia ime prej deti”, në të cilin thuren me dhjetëra ëndrra perëndish, si: Tetis, Poseidoni, Odiseu, Simbad Detari, Polifemi, Kolombi e Magelani..., e shumë të tjerë për të cilët deti ishte selia e ëndrrave të tyre.

 Poeti i rritur në qytetin e vogël me palma, me bukonvile dhe shkallë që të shpienin drejt detit njihte magjinë e mistereve, frymëmarrjen e pashterur të valëve dhe... ndiente se si Trëndafili i Erërave lulëzonte brenda tij. Bota e panjohur, anijet e lashta, kohërat..., ia mbushnin jetën plot bredhje të ëndërrta. Sigurisht, edhe kur ndeshte në “Varrezat e anijeve të mbytura” (53) dhe e pushtonte dhimbja, ishte sërish deti - magjia që e përmbushte shpirtërisht dhe ai thotë: “Jam biri i brigjeve të gjelbra, biri i rërës dhe i detit” (50).

 

Një kthjelltësi mendimi mbi dhembjen dhe sakrificën e gjen në ciklin “Kryqëzimi im”, ku me nota përjetimesh të dhimbshme shkruan për Kryqëzim - Gozhdimin në Golgota, kur: “...pikat e gjakut, ringjallja/ ishin një provë e vështirë,/ në kohën kur parimet klonoheshin me shiringat e ideologjive”. Një varg që të dhemb më shumë se një mal i tërë dhembjesh është: “Tej kryqit, tej vetmisë hamendësoja botën” (71). Distancimi i një bote të tërë ndodh atëkohë kur poeti mbetet në vetminë e drurit të kryqëzimit të tij.

Ky mohim shpirtëror, tok me mohimin e lirisë së ëndërruar i ndodhi poetit edhe atëherë kur trokiti në dyert e Komitetit Ekzekutiv për t’i kërkuar poezitë, një libër vetëm... e Ata qeshën me ironi dhe e dërguan në zyrën e Rekrutimit. Pra, kjo ishte bibla e vuajtjeve të poetit, 30 vjet i mohuar, pa lirinë e fjalës, pa librin e poezive, pa dinjitetin njerëzor, i lënë në harresë, i vetmuar mes një drite të verbër në majëmale mjegullash. E kur t’i ndëshkojnë ëndrrat dhe udhët, kush mund të të rinjohë vallë..., përpos nënës: “Nëna si një e verbër më hetonte mes cipës së lotëve,/ prekte mbresat e vuajtjeve, të çarat brenda meje,/ zërin e tjetërsuar nga kalvari i parë i jetës” (75)?!. Ikja nga kujtimet e trishta ishte çmallja me detin, meqë vetëm aty i mbushte zgavrat e zbrazura të shpirtit.  

 

Lexues i devotshëm, Agim Mato nuk ësht poet i mesazheve të përcipta, andaj ndalo pak frymën mbi gjuhën poetiko - artistike të poemës “Spektakli i luleve”, për të njohur një fjalor të tërë mitologjik derdhur përmes fjalësh si grimca enciklopedike..., ndryshe nuk do të depërtosh kurrë në esencën e vargëzimit të Matos, nuk do të njohësh kurrë rigat e mallit të tij. Fjalët e tij janë si “lule rradhiqe si bojë shkrimi, janë vula e një shpirti të ndjeshëm, teksa shkruan: “Ëndërrza të mia që çelni në hone.../ - ka kohë që nuk rroj më pranë jush.../ Më është rënduar hapi. Nuk ua shoqëroj dot si dikur/ spektaklin madhështor të ringjalljes biblike,/ nuk bares më në kopshtet e lulëzuara...” (85).

Sot, poeti nuk rron më pranë luleve..., ndonëse një avlëmend i tërë lulëkuqesh, luleshqerrash, manushaqesh, po aty edhe Ylli i Alpeve, Fillikatja e Pyjeve, Adonisi i Verës..., e sa e sa të tjera lule që vetëm i stolisin përmendoret prej bronzi të qyteteve. Për këto, për këto vetëm e zë meraku poetin..., “...për brishtësinë e linjave që e fisnikërojnë dheun,/ për bukurinë e heshtur...” (86).

 

Në ciklin “...dhe prisje lejlekët”, do të pasqyrohet edhe një stinë vjeshte që nuk do të mungojë në përjetimet e poetit. “Në qiparisin e natës, me foletë e zbrazura të lejlekëve,/ lëkundej shalli yt ku sapo ishin vetvaruar ëndërrat” (89). Poezia e Matos krijohet nga thelbi i jetës, sepse në to gjendet epopeja, drama... Vargjet: “Të ecë në ty,/ qelqe ëndrrash më shpojnë tej e tej/ dhe unë e humb orientimin” (91). Asgjë nga këto nuk është e proftisur, por vetëm përjetime të vështira që i kanë pamundësuar poetit ta ëndërrojë të nesërmen. Atë vetëm se e shqetësonte morali qytetar dhe ideologjia e kohës, siç do të shprehej Françoise Sagan: “Ekziston një censurë ku dëshiron të japësh imazhin e vetes. Mirëpo shkrimtari është dikush që don të dijë. Ai e nis një rrëfenjë dhe ia ka ënda të mësojë se çka do të ngjasë të nesërmen...”  

Kjo grishje e guximshme shpërfaqet në dy poezitë “Në vjeshtë, ndarja” dhe “Në pranverë, shpresa”, të cilat ngrihen si antiteza stinësh jetësore që vënë përballë kujtimin, dhimbjen, mëngjeset dhe buzëmbrëmjet e stërmbushura me mallin e pritjes e që pasohen nga dy poezi tjera: ”Trëndafil i hershëm” dhe Vajza e dashuruar”. Janë këto si pohim ndaj vetes se poeti e pranon se i vetmi moral të cilit i beson është bukuria, estetika... Mirëpo, tërë brishtësia e vargëzimit, për të sjellë një shpërqëndrim të lexuesit nga dhimbja, më duket si gjë e pamundur, përderisa cikli përmbyllet me rapsodi të reja mbi një “Pranverë të asfiksuar”.   

 

Në “Cikli i fundit” i gjejmë si në korpuse të gjera tematike: mitet, lashtësinë ilire, kulturat komparative, thjesht në poezinë e tij gjen Anatominë e kulturës së lashtë. Megjithëse, vihemi para dilemës se si duhet vepruar pas kësi përjetimesh...?!

Si mund t’u shmanget poeti gjëmave?!

Është vizion i poetit apo kërshëria e tij shprehur haptaz me vargjet: “Erëra që s’kanë fryrë, ke, dheu im;/ udhë që s’janë shkelur/ pyetje që s’kanë lindur,/ dëshira që s’kanë mbirë” (Dheu im, 131). Dhe sërish rikthim, sërish pasiguri... për rrugën që duhet të bëjë Dheu im!

Agim Mato është nga ata poetë që rihap Un-in tonë kulturor dhe ideologjik, duke mos e kursyer simbolin për t’iu shmagur aludivitetit të kohëve të errëta, por na befasojnë këndshëm tani më, ndonëse të pritshme nga një poet erudit, veprat e përvitshme që botohen, të cilat janë si rezultat i rizbulimit të papiruseve të mendjes, të ndrydhura për 30 vjet në thellësitë shpirtërore të tij, i pati strehuar vargjet, si në një minierë ku ishte arkëzuar dashuria për artin letrar.

Ç’mbetet tjetër për të thënë, përpos se, ai poet që është i vendosur për të shkruar të vërtetën, nuk ka forcë që e ndalon, ai vetvetiu do ta ndiejë çastin vendimtar për të reflektuar mbi historitë e errëta...