........

domenica 2 ottobre 2016

Prend Buzhala: Libri i përtëritjes së krijuesit nëpër kohë



PREND BUZHALA


LIBRI I RIPËRTËRITJES SË KRIJUESIT NËPËR KOHË




(Agim Mato: "Jashtë eklipsit", vjersha dhe poema, Shtëpia Botuese "Milosao", Sarandë, 2012)

Kur Josë Ortega y Gasset, filozof dhe eseist  spanjoll, e konsideronte poezinë si një algjebër të lartë të metaforave, kishte parasysh semantikën e pasur e të ndërliqshme që ajo ia dhuron lexuesit. Nuk është e habitshme, prandaj, pse poeti Agim Mato nga Saranda, në të tre librat e tij poetikë "Jashtë eklipsit” (2012), "Fundo" (2012) dhe "Lundrimet..." (2014), qëmton simbolet, metaforat e figurat tjera të detit dhe të aktit poetik, nga njëra anë, si dhe kuptimet e pasura që t'i dhuron kjo poezi, nga ana tjetër. Kësisoj, nëse te libri "Jashtë eklipsit" hasim një biopoezi, të shtresëzuar me mitet, antikitetin, historinë dhe fëmijërinë... deri te një kozmologji e pasur lirike; te libri tjetër "Fundo" përthellohen biografemat e vuajtjes (poeti ishte i përndjekur edhe për shkak të poezisë, edhe për shkak të prejardhjes familjare), shpleksen kujtime, zbërthehen poetikisht reminishenca historike... deri te një rit i përhershëm në përsëritje si apokalips kohësh.
Ndërkaq, te libri më i ri, " "Lundrimet...", vjen më e konsoliduar e njëjta botë poetike, më e nuancuar, me poetikën e imazhit, me vënien në gërshet të mitit poetik mbi gjithësinë dhe botën e misterit e të enigmave, dashurisë dhe kujtesës ...e deri te një bibël poetike e vuajtjeve... Dhe, të gjitha këto së bashku, na e dhurojnë poetikën e detit.
Kësaj radhe, në aktin e leximit krijues, po qëndrojmë te vëllimi "Jashtë eklipsit" (2012).


I tërë vëllimi i parë përshkohet, si një fill i kuq, me biografemat lirike a me njësitë motivore, ideore e tematike të jetës personale dhe të vuajtjes. Vuajtja është e shumëfishuar, ajo ther jo vetëm ekzistencën e tij, por edhe ekzistencën e krijimit artistik. Ai e ka ndërtuar murin e tij ekzistencial, por edhe murin e tij të krijimit, për shkak se arti e kryen një funksion të fshehtë, të pahetueshëm, tejet fisnik, atë të lidhjes me botën, me njerëzit:

Me dhjetra vjet jam rropatur
buzë lumit të harresës,
Urën e Poezisë ndërtoja
Të më lidhte me njerëzit,
(poezia "I murosur")

Poezia "I murosur", e sintetizon kaq bukur fatin e krijuesit nëpër dhjetëravjeçarët që po e shkruanin këtë baladë të mundshme. Tash, ata rrënuesit, nuk enden vetëm natën, por në pikë të ditës; ata janë hafije e burokratë, kontrollorë e mbikëqyrës të gjithëfarsojshëm. Tash këtë baladë legjenda po e zbriste në realitetin konkret, në legjendën e jetës e në legjendën e poezisë: i murosuri ishte vetë poeti! Ai ishte dhe ndërtuesi dhe sakrifikuesi, që fuste brenda artit shpirtin e tij, mu si ata ustallarët e moçëm të Urës së Artës. Urë që qëndron dhe i sfidon kohët e shekujt... me amshimin e me dëshmitë e saj. Agim Matos, edhe historia edhe letërsia gojore, edhe miti edhe legjenda, e interesojnë për të krijuar rrezatime kuptimore e meditative për të kaluarën personale e të përbashkët dhe për të sotmen; historia dhe aktualiteti, mitologjia dhe trashëgimia popullore, janë temat bosht rreth të cilave ndërthuren dhe shprehin interesimet krijuese përgjithësisht në letërsinë tonë. Porse Mato arrin ta thurë me një komunikim të qartë, ku mesazhi dhurohet e, nëse ai është i paqartë, i stisur nga ndonjë mjegullim metaforik, bëhet për ta zbuluar artin nën velin e së bukurës estetike.
Nuk është e rastit, prandaj, përse kjo poezi mban datat e krijimit 1974-2011... si poezi që SIMBOLIKISHT shënjon dhe rrugën krijuese gjithë mundime deri te ky libër. Tek shqiptarët flijimi zakonisht lidhet me një urë ose me një kështjellë. Siç dihej, flijimi bëhej për nder të hyjnive për të fituar simpatinë e tyre, për lidhjen e botës së përtejme me të gjallët, flijimi bëhej për shpirtin në shenjë faljeje a kërkese. Ky mit i flijimit trajtohet si tematikë në shumë vepra të letërsisë botërore por edhe të letërsisë... në romane e në poezi, në drama e në tregime. Ato kanë dhe një mister brenda, për ta ruajtur mesazhin, si një bukuri e paprekshme nga dora e ligë... Urat kanë historitë e tyre, kanë legjendat e krijimit, mu ashtu si poeti dëgjon krijuesin urtak në punë në artit:

Kështu dhe veten murosa
në brendësi të fjalëve,
 që shpirti im të lidhte gurët
 dhe fanepsjen e mesazheve.

Poeti arrin që mrekullisht ta thurë mbindërtimin e tekstit artistik mbi atë historik a gojor... Mbiteksti lirik ngërthen dhe paradigmën e tekstit gojor.
E shkruar më 1991, menjëherë pas shembjes së diktaturës, poezia "Nga kush kishe frikë, o Zot?", shkreptin nga zemërimi fisnik, por edhe nga përmasat e përbindshme të frikës. Aq pushtuese ishte kjo frikë, sa prej saj "strukej" edhe vetë Zoti që "kishte braktisur" njerëzit!
I tillë vjen pas 30 vjetësh poeti... vjen "jashtë eklipsit", a errësimeve që zgjatën së tepërmi. Gati pafundësisht! Por diçka është shembur që të vijë në duar të lexuesve edhe arti poetik, edhe shtegtimi i gjatë... Frika u shemb, diktatura, u plandos si kështjellë prej letre, vetvetiu pothuajse... por ato i shembi vuajtja që kap përmasa tejkohësh, si një vuajtje përtej jetës! Si një ringjallje shpirti!
Te e fundit, a nuk e ka këtë përmasë të së madhëri-shmes shpirti shqiptar që ringjallet, si një Konstantin shqiptar a si një Jezus i vuajtjeve biblike të besimit?!
E pra, besimi nuk u shemb, besimi njerëzor si entitet i qenies.



Kësisoj, të duket sikur poezitë, të ardhura pas 30 vjetësh, thuren nga një strategji e posaçme kundrim-reflektimi i të madhërishmes që ringjall shpirtin e poetit. Thuren si poetikë e kujtesës e ku bartës i këtij narracion-lirizmi, është vetë folësi lirik, si ideografi poetike e autorit-krijues.
Poeti zë e pozicionohet nga katakombet e kësaj kujtese, që spërndritet nga shpirti krijues. Kujtesa për kohët që u jetuan, duhet të ketë qenë e fortë për krijuesin që u sprovua e u përbirua nëpër ato ngushtica kohësh, për ta skalitur atë në trajtën më të lartë e më të bukur të thënies, siç është poezia. Kjo kujtesë jeton në ne e brenda nesh, te secili prej nesh, mbetet thesar i përhershëm, i vazhdueshëm, që shpesh e shpesh na e ringjall të kaluarën. Aty këndon gjuha e djeshme e zemrës që u dhurohet zërave të sotëm "në bunacë", a "jashtë eklipsit".
Një bashkëkohës, J. M. Barrie, do të thoshte se Zoti na e dhuroi memorien që të na e krijojë mundësinë për të pasur lule dhe në ngricën më të madhe. E tillë, alkimia lirike e memories së Matos, vjen kaq e prekshme, kaq dramatike... lozonjare, e cila nuk do që të qetësohet dhe e çon peshë frymëzimin e poetit, e kreshpëron si qenie që e bart nëpër dekada "djepin e stuhisë." "Memoria është fëmijë që ecën mbi valët e detit... e ju asnjëherë nuk mund të thoni se ç'është ajo guacë e vockël e çka fsheh brenda vetes ajo, si të ushqen nga ajo largësi me gjërat e veta më të çmueshme" (Pierce Harris). Dikur kjo memorie humb në kohë e nëpër kohë, bëhet përjetësi që zhduk kufijtë e brendshëm e të jashtëm... antika zbret në kohën tonë, e sotmja shkrihet diku te një hapësirë e largët:

Sikur qyteti me anijet
që para syve tanë shfaqet,
të jetë thjesht si një mirazh
i ardhur që nga tokë e largët.
(poezia "Bunaca", 1988)

Aty vjen lirika "Far i vetmuar në jug", ku memoria poetike spastrohet nga mbeturinat e kohës, prandaj ajo është kujtesë e përndritshme e vuajtjeve dhe dhimbjes, e përvojave të hidhura dhe i të mbijetuarve, i të ringjallurve...
Kjo poezi e tëra shndërrohet në një kozmologji prometheike-mitologjike... si subjekt a vend i harruar nga "hartat e detit”, nga syri njerëzor...duke dhuruar dritë... dhe përsëri kaq i vetmuar, tejkohshëm!
Poeti, prandaj, e shkruan, një si "program poetik" mbi frymëzimin që e vë në ballë të librit, me titullin "Mea culpa". Këtë vetërrëfim mëkatnor ai mund ta ligjërojë vetëm nga rrëfyestorja lirike, e jo nga të tjerat që e profanizojnë të bukurën; se vetëm aty gjendet altari i shenjtëruar, ku mund t'i dhurohen të fshehtat, mëkatet e pabëra poetike, për të cilën pagoi shtrenjtë.
Rikthimi nuk është i lehtë.


Mitin e Fjalës Poetike, e kërkonte dhe ende e kërkon secili njeri artist, ashtu sikundër konceptin mbi frymëzimin e studiojnë dhe dijet e fushat tjera, poetika, filozofia, estetika, teoria e arteve, teoria e letërsisë etj. Që nga Aristoteli e deri te Hegël, apo që nga ai indusi i moçëm që e konsideronte frymëzimit si një "dehje e kthjellët" e deri te koha e sotme që preokupohen me fshehtësitë e Fjalës, me këtë mistikë të poetikës së imagjinatës krijuese. E secili akt krijues identifikohet me frymëzimin, me muzën. Pra, frymëzimi identifikohet me misterin, me mitin, e shpesh identifikohet me fshehtësinë hyjnore. Dhe kur Buzuku ligjëron për fëdigën (mundimin) e të shkruarit të librit të parë, metaforikisht ai na e sugjeron se fjalët iu ngjanë mundimit të lindjes së fëmijës nga nëna. Naimi e kërkonte frymëzimin te Engjëlli i Urtësisë, kurse Fishta te Zanat Mitike e te Gurtat e Betlehemit biblik. Lasgushi ynë këtë "naturë krijonjëse" e përkufizon si "frymë", "magji-dhëmbëse", "transfigurim", "tronditje shpirtërore", "krijim i ri prej lëndës së vjetër". Së këndejmi, endëzohet një hipertekst a mbiteskt, si thamë më parë. Nuk ka poet që nuk i ka kushtuar vargje meditative Fjalës, Muzës dhe Frymëzimit... U zgjatëm sadopak te ky fenomen estetik, për ta hapur një derë kundrimi mbi frymëzimin te poezia e bukur që qëndron në ballë të këtij libri.
Kur poeti shtegton nëpër brendinë e tij, në kërkim të thelbësores, esenciales ("duke kërkuar arin e fshehur nëpër guva"), ai udhëton nëpër hapësirat e paprekshme e të shenjta të një tempulli monumental, ("si kishin rrojtur kaq gjatë në këtë harrim të pashpirt"), aty ku ai gjen emocionin e zjarrtë dramatik e të pastër të artit ("duke qëlluar me gjithë fuqinë magmën e trashë të kohës"), apo gjetjen e të bukurës kudo përreth ("tërë ai laborator kujtese/ tërë atë punishte arti që ma mbyllën me forcë/ tërë atë alkimi të shpirtit/..."). Mund t'i ndodhë që ky kërkim ta shpjerë nëpër greminat e zhgënjimit e të vetmisë së trishtë, dhe, së andejmi, ta lartësojë drejt majave të pikësynimeve...
Ai i ngërthen brenda një hapësire të mrekullisë, realitetet e ndryshme, më tutje aty ku hapet dera për tek realitetet e hirit të perëndishëm ("më rrethoi befas frushullima mizëri/ e krahëve të dëshirave të dikurshme..."). . Poeti tashmë e ka në dorë mësimin për fluturimin e imagjinatës.
Shpirti dhe poezia janë Një: duan të jenë qenieplotë. Asgjë tjetër nuk u intereson pos LIRISË... pa program jete...sepse frymëzimi vjen "pa orar", me uturimë; mbasi gjenden në ndërveprim të përhershëm për ta gjetur shprehjen e vet më të lartë: aty e shpalos Kodin e Thelbit të vet... vjen teksti me përvojat emocionale dhe përvojat e jetës... dhe vjen, më në fund, dhurata e mahnitshme e lirikës, ai teksti suprem i frymëzimit.


Tashmë te kjo poezi zë e këndohet deti, i përthelluar e i zgjeruar me motive të tjera, do të thoshim me motive jonike, antike, mitologjike dhe historike. Më tutje thuret një lirikë arkeologjike. Ndryshe, në ciklet "Parfum leshterikësh", "Nympheum", "Qumështi i yjeve" "Home", "Tri vegime", "Kronika të Arbrit" dhe "Poema", poeti nuk ka se si të mos hedhë spirancat e tij metafizike- metaforike e semantike, nëpër këto kika kundrim- frymëzimesh. Jugu dhe Deti Jon, Saranda dhe Butrinti, nuk mund të zbërthehen poetikisht, në të gjitha përmasat e thellësive e të lartësive, as në ato të gjerësive; ato kanë vertikalen që zbret nga lartësitë në thellësitë e pafund të detit dhe antikës, historisë dhe mitit, kanë dhe horizontalen simbolike, që e thurin golgotën a kryqëzimin e kohëve, të ekzistencës e të jetës. Kanë dhe përmasën metafizike e shpirtërore...
Poeti sikur na ligjëron: në fillim e në fund të çdo gjëje e gjithçkaje, është deti. Në të tri vëllimet e  sipërpërmen-dura poetike, Mato e qëmton poetikisht detin, duke kërkuar, hulumtuar, kënduar, rrëfyer, endëzuar e thukëzuar, metaforizuar e simbolizuar, kodifikuar e sintetizuar, me një përkushtim e zell. këmbëngulshëm e me pasion. Deti, te kjo poezi, na vjen me mahnitjet, bukuritë, fshehtësitë e ambientit ujror e mbiujor...jetësor
Detit Jon, pothuajse, poeti ia ndërton një Monument Poetik. Ai është një polifoni më vete ("deti na flet me mijëra zëra"), është dhe një poliptikon imazhesh ("ullmjtë e hirtë të shpateve kullosin si kuajtë"); është dhe thellësi e magjisë metaforike të lashtësisë ("Joni, një amforë lashtësie"),
. Dhe nuk ka se si të mos ketë edhe atë elementin autobiografik, meqë edhe vetë krijuesi është nga zona bregdetare ('Ode e fëmijërisë për detin"). Vetë ky ambient jonik përreth, kështjellat, shpellat, bjeshkët, bregdeti, njerëzit, peshkatarët, meteorologu plak, kapedani plak, gjahtarët e peshkut etj janë të atij ambienti. Ato përvoja të fëmijërisë së tij e të jetës së tij së andejmi, i ka bartur në përvojën e tij poetike. Aty, te ky bregdet, lindin e krijohen kujtime që jetojnë amshueshëm, përtej kohëve, krijohen miqësi të pafund, lojëra të paharrueshme, ngjarje peshkatarësh e marinarësh,
Aventura fëmijërore për kërkime, për kureshtje të pafund për njohjen e botës së detit, peshkimit, botës së faunës dhe florës detare, toponimisë e emërtimeve tjera bregdetare. Aty spikat një identitet krejt i veçantë shpirtëror.
Së këndejmi, Agim Mato do të kujdeset që të gërmojë  poetikisht e pandërprerë historitë e këtij vendi (ciklet "Qnmështi i yjeve", "Kronika e Arbrit"), i gërmon nëpër ngjarje njerëzish, nëpër histori emërvendesh, nëpër mite e legjenda, nëpër leksikun detar, nëpër këngë e frazeologjizma popullore. Lashtësi dhe bashkëkohësi gërshetohen dhe bëhen një, ashtu sikundër janë një mitologji dhe histori, mesazhe biblike apo mesazhe poetike. Dhe të gjitha këto, te poezia e Agim Matos marrin vlera të shenjta të autoktonisë. Spiralet e kryetemës së detit, lëvizin e zgjerohen, gjithnjë duke u përtëritur, duke u freskuar e thelluar, duke e përcjellë MESAZHIN përkatës të kohës, atë mesazh të ringjalljes. Dhe DETI është ajo shtysa që e vë në lëvizje këtë mesazh të madh të ringjalljeve shqiptare e jetësore, për ta mbajtur të pashprishur atë frymë autoktonie, atë frymë përtëritëse etnie e humanizmi, pa as më të voglën urrejtje ndaj të tjerëve.
Së këndejmi, nga vepra në vepër, shkon gjithnjë në rritje e në ngjitje ajo trajektorja e emrave, leksikut etnik autokton, jonik, miteve, legjendave, kohëve...

Nessun commento:

Posta un commento