Monologu im me shkas dialogët e Agim Matos

ΜONOLOGU IM ME SHKAS 

DIALOGËT E AGIM MATOS

 

KIÇO PAPA

Duhet të kem qenë gjimnazist në vitin e tretë a të katërt kur e takova për herë të parë. Kisha lexuar në bibliotekën e fshatit tim dy librat e tij që, me sa duket, falë neglizhencës të përgjegjësit të vatrës së kulturës nuk ishin hequr nga raftet. Se duheshin hequr, këtë e mora vesh më vonë. Ashtu siç mora vesh më vonë që, ndërsa unë dija se punonte ne redaksinë e gazetës lokale, e kishin larguar prej andej dhe punonte si disenjator në një ndërmarrje.

Nuk mbaj mend nëse kjo, njohja e parë, kishte "kumbare" apo ishte pjesë komike e entusiazmit tim aventuresk për të njohur një poet dhe për t’i paraqitur shkaravinat e mia poetike të moshës me bindjen qesharake se do t’i pagëzonte poezi dhe mua, poet. Deri atëhere Saranda e kishte të vetmin poet me dy libra. Kishte një libër Niko Kacalidha, të cilin e kisha mësues letërsie dhe me mirënjohje kujtoj përkrahjen e tij dhe nxitjen për të shkruar. Por, mbasi ika nga shkolla ku jipte mësim Nikoja, dhe për një kohë u shkëputëm, une duhet të gjeja një tjetër tempull që  të rrëfehesha. Dhe rast më ideal se poeti i dy librave, nuk kisha.

    Nuk mbaj mend se sa prita ardhjen e tij nën një diell përvëlues qershori a korriku, por më në fund erdhi. Mbante në duar një dosier të vogël brenda të cilit kishte dorëshkrime dhe ndonjë libërth poezish. Me këtë dosier në duar do ta shihja vazhdimisht këndej e tutje.

Pyetjes time në se dinte ku e kishte shtëpinë Agim Mato ju përgjigj me një qetësi çmobilizuese: besoj se po, dhe, me po atë qetësi, duke hapur derën e barakës më ftoi që të hyja.

S'kisha bujtur deri atëhere në mjedise poetësh e aq më pak në mjedise personale siç mund të jetë shtëpia e poetit.

Më vonë dhe, veçanërisht pas viteve '90, harmonia e Universit me Rastësinë më dhanë mundësinë që të vizitoja jo pak rezidenca shkrimtarësh dhe politikanësh të vendit e të huaj. Kam përshtypjen se mekanizmi i kujtesës, herë herë, u anashkalon ligjeve universale të funksionimit të vet, del jashtë standarteve dhe kjo nuk është e njëjtë për të gjitha rastet e për të gjithë njerëzit. Kush e di se nga ç'impulse ndikohen ingranazhet e këtij mekanizmi gjatë procesit të përpunimit, seleksionimit, regjistrimit e ruajtjes së detajeve nga skena e përditshmërisë në jetën e secilit, duke dhënë parësi jo sipas nomenklaturës por sipas emocioneve momentale

Kështu, tek unë, ndërsa ruajti të plot mirënjohjen për mikpritjen nga këto takimet e mëvonshme, pasazhe nga bisedat lloj lloj te shoqëruara me nje gotë konjak apo whisky, në klasifikimin përfundimtar, pa u ndikuar nga luksi e komforti (gjithsesi të merituar), i spostoi këto në rradhët e pasme, duke nxjerrë përpara konturet e një barake gri prej pupuliti dhe dërrasash të vjetra. Një barakë diskrete, surealiste në absurditetin e vet, reflektim i mendësisë diskrete dhe absurde që zotëronte kohën dhe jetën.

    Hyra dhe, o Zot, kundërshtia në gjithë madhështinë e saj për nga raporti jashtë-brenda. Çdo gjë e sistemuar, e pastër dhe përpikmërisht në vendin e vet. Dhe, libra, shumë libra, gjithfarelloj librash, një arsernal që m’u duk si miniaturë e bibliotekës së Aleksandrisë së vjetër. Fletë të daktilografuara në një makinë të vogël e të vjetër shkrimi, OLIVETTI, me duket. Fletë formati të prera më dysh për stil a për kursim, nuk e di. Poezite e Agimit, poemat e tij të shqetësura, të dënuara atje, së bashku me Uitmanin e Ricosin e me poetë të tjerë, citonin dhe recitonin njeri tjetrin. Perkthime nga italishtja, gjithmonë në gjysëm formati. Më vonë m’u ngjit dhe mua virusi i gjysëm formatit, akoma dhe sot nuk mundem të përqëndrohem në një fletë të plotë. Atje lexova për herë të parë Romiosinin e Ricosit të përkthyer mjeshterisht prej Agimit, “Grecità” në italisht. Kur, më vonë e lexova në origjinal nuk m’u shtua ndonjë mbresë e re, qe sikur e rilexoja,  ndaj them përkthim mjeshteror, perfekt. Po kështu Marshi i Oqeanit e shumë të tjera.

Më zihej fryma nga një ndjenjë e paprovuar mrekulluese, lumturuese, ngashëruese. Aq shumë poetë atje brenda, si rezistonte ky njeri, si mund të komunikonte me të tërë njëherësh, ç'dimensione kishte shpirti i tij që duronte një presion të tillë, nje bombardim yjor nga galaktikat e poetëve.
     Për shumë kohë dilja nga shtëpia e tij i trullosur si nga një ndeshje boksi, ku isha pjesë e duelit dhe kisha marrë shumë goditje. Hapat e para i hidhja si somnambul, vetëm trupi lëvizte në rrugë, shpirtin e kisha lënë atje me poetët e panjohur dhe me një poet të afërt, të prekshëm që do të bëhej miku im.

  Një ditë, tek më lexonte duke përkthyer direkt poezi të D'Anunzios dhe të Leopardit, befas heshti, më hodhi një shikim prej babaxhani dhe më tha që këta janë të ndaluar, pa më thënë që dhe ai vet ishte i ndaluar. U tremba, jo për vete po për atë dhe nxitova t’i them që dhe unë...biografia ime... nuk di çfarë dokrrash artikulova për ta mbrojtur ose për ta paralaj-mëruar se ndoshta shoqërimi me mua, ardhja ime në shtëpinë e tij  i krijonte probleme. Eja, dalim nje xhiro, më tha. Nuk besoj se mund të gjendej një kodifikm më i përkorë për të më çliruar nga ajo peshë e rëndë që më torturonte se sa ato katër fjalë.

Me Agimin asnjëherë nuk kemi folur për politikë, në kuptimin e agjitacion-propagandës. Kemi folur ama për poezinë, për përmasat e saj,  për poetët e ndaluar, për letërsinë e "verdhë", aq sa shpesh kam menduar që kjo ja kalon shumë agjitacion-propagandës. Por tani e njihnim mire njeri tjetrin.

Me kalimin e kohes krijova nje varesi të plotë nga Agimi. Një lloj si duhani që deri vonë më sundonte. Qe e paimagjinueshme që të gjendesha ne Sarande dhe të mos hidhesha me vrap te puna e tij, qoftë dhe për të pirë një kafe në këmbë në një lokal puntorësh aty afër. Kështu, ditë pas dite e vit pas viti, Agimi, nga tutori im, u bë miku im.

Ka qenë redaktori i parë i librit tim para botimit. Ai e daktilografoi, ai më nxiti që t’ja shpija Shtëpisë Botuese, duke më çliruar nga ai lloj inferioriteti që më sundonte. Më parë, pa më pyetur, kishte marrë një poemë timen dhe e kish çuar te gazeta “Drita”. Ma tha këtë mbasi qe kthyer nga Tirana. Një javë më pas, kur poema u botua dhe u prit mirë, më bindi më në fund që ishte rasti, se nuk dihej ç'mund të ndodhte më vonë që ta çoja librin për botim.

   Dyzet vjet tani qe une strehohem në miqësinë e tij. Një miqësi lineare, solide. Edhe sot unë emocionohem njëlloj si para dyzet vjetësh kur e takoj

     Agimi shkruan poezi. Jam munduar shpesh qe te gjej nje tjeter poet që i ngjan Agimit apo Agimi atij. Nuk ja kam arritur. E vetmja gjë që më sillet vërdallë në kokë është një paralelizëm që as vet nuk e di se si dhe se kur nisi të më bëhet bindje, por që kursesi nuk pretendoj që të adaptohet apriori nga miqtë e mi. Kanuni i Lekë Dukagjinit dhe poezia e Agim Matos. Një pjesë e Kanunit të Lekë Dukagjinit, ose pjesa  që u drejtohet të gjithëve, që u intereson të gjithëve, është e kuptueshme dhe e pranueshme dhe nga malësori më i thjeshtë. Por madhështia e tij, nëse mund ta quajmë madhështi dhe të mos deshifrojmë pjesë të veçanta vetëm, qëndron në interpretimin juridik të kohës dhe tejkohës së vet. Me imtësitë, atje gjendet dhe madhështia sipas meje, mund të merren juristët, interpretuesit kompetentë se kanuni në vetvete përfshin tëresinë e ligjshmërisë dhe jo vetem gjakësine. Doja të thosha që dhe poezia e Agimit është e thjeshtë dhe e pranueshme nga të gjithë, por lum ata që mund të çkodifikojnë ato mesazhe që mishërojnë një kohë të ardhme, tejkohën, përherësinë. Dashuria e Agimit për gjuhën është e tillë që do të duheshin faqe të tëra dhe veçanërisht studiues mirëdashës për ta interpretuar.

Së fundi, do të doja të perifrazoja vargun e nje poeti qe nuk ja mbaj mend emrin. Kam nëpër dhëmbë bukën e miqve të mi, thotë. Aq shumë më tundoi ky varg. Esenca, materja, metafora sublime për miqësinë. Unë po kështu, besoj, dhe ju.

Një poezi me tone të forta liriko-dramatike dhe filozofiko-ekzistenciale

Rreth aktit krijues të poetit dhe përkthyesit Agim Mato

Një poezi me tone të forta liriko-dramatike dhe filozofiko- ekzistenciale

Nga Hyqmet HASKO

Kur kërkojmë nëpër rrugët dhe gjurmët e një letrari në kohë, në përcjelljet krijuese, që në thelb janë vetë fytyra dhe profili i tij estetik, ballafaqimi i parë që bëjmë është ai me sivëllezërit e tij të të njëjtit brez, me faktin se çfarë e bashkon dhe çfarë e ndan këtë krijues dhe aktin e tij letrar me të tjerët.

Poezia është toka ku me sa duket ka ngulur kullën e tij estetike Agim Mato, me themele të ngulura fort në traditën më të mirë poetike shqiptare, të pasuruar me elementë të rinj të modernitetit, që e bëjnë poezinë e Matos një poezi me tone të forta liriko-dramatike dhe filozofike ekzistenciale. Tematika e poezisë së tij është e shtrirë më shumë në thellësi se në vijë horizontale, si rrokje temash nga përditshmëria, miti apo historia, pra ka të bëjë më shumë me unin dhe transhendencat e tij se sa me realitetin e raporteve njerëzore apo të raporteve të tjera që e rrethojnë poetin.

Kolonat mbi të cilat mbështetet arti poetik i Matos janë struktura e zhdërvjellët poetike, figura e gjallë dhe e freskët, imazhi fin, fuqia dhe thellësia e mendimit poetik, kontrapunti me të cilin vë në lëvizje përqasjet në kohë dhe hapësirë, moderniteti në shpalimin e të vërtetave estetike që na përcjell.

Agim Mato hedh në telajon e tij poetike ngjyra nga më të larmishmet dhe krijon një peizazh të thyer të shpirtit njerëzor, ku lëvizin dhimbja, gëzimi, optimizmi, dashuria për jetën, iluzioni, ëndrra e kulluar, ankthi ekzistencial, malli, idili, dashuria, erotizmi, pra një botë e tejmbushur pasionesh, përjetimesh, mbresash dhe emocionesh, që vërtiten në vargjet e tij si në një karusel.

Në vëllimin poetik “Fundo” poeti trajtëzon palcën e identitetit të tij psikogjeografik, shpirtëror dhe etik, duke e shkrirë unin e tij me blunë e thellë të Jonit, të cilin e konsideron një dashuri të madhe që shkon deri në sublimitet. “Fundo” është një mënyrë origjinale e të vështruarit të botës, pa shpjegime, pa arsye të veçantë, pa rekuizita, pa retorikë dhe shtampa, pra shkurt një mënyrë e të parit të botës me syrin e Agim Matos.

Agim Mato është bir i detit dhe deti është i qetë, por i thellë, trazimet i ka së brendshmi, në botën e nënujshme ku pulsojnë ritmet e një jete të panjohur. Kështu dhe vargjet e Matos pulsojnë së brendshmi, më shumë se nga teksti nga nëntkesti, më shumë se nga mendimi nga fuqia përfytyruese e poetit. Aty këtu shpërthen me një duf të papërmbajtur, por të cilin na e përcjell me figura të gjalla e plot kolorit gjuhësor:

Erdhi ora.

Gjersa lëkurën s’na e kanë rrjepur për

sediljet e veturave luksoze,

çohuni! …

Tek vëllimi me poezi “Jashtë eklipsit” tonet poetike të Matos bëhen më të forta, mendimi më i ngjeshur, figurat më dinamike, mendimi poetik më modern, duket se poeti është zhytur më thellë në përsiatjet e tij rreth vetes e të tjerëve dhe, siç thotë me të drejtë Borgesi: “Thellësia është e errët”. Gjendjet e tij lidhen përsëri me Jonin, me bregdetin, me valët, me mitologjinë e detit, me fuqinë shndërruese të kësaj mitologjie në psikologjinë e njeriut modren dhe të vetë unit të tij poetik. Trazimet e poetit janë trazimet e vetë njeriut bashkëkohor, në luftë me natyrën dhe vetveten, për të dëshmuar genin e tij, arkitipin shpirtëror, etik e social, me të cilin e lidh kohë-hapësira e përdishmërisë.

Natyra e jashtme shkrihet në poezinë e tij me shpirtin e brendshëm të poetit, tingujt joshës të kohës shkrihen në notat e ndjesive që vallëzojnë në pentagramin e një muzike dehëse dhe shndërruese, në kuptimin e fuqisë së ndikimit tek njeriu bashkëkohor.

Poeti ngazëllen, qan, qesh, sfidon, ëndërron, ndizet nga pasioni i bukurive të fjetura që flejnë në gjirin e natyrës dhe në vetë shpirtin njerëzor, prek i ngazëllyer një realitet të thyer dhe bëhet pjesë e ëndrrës së kulluar.

Akti poetik, si akti që i afrohet aq shumë frymës hyjnore, është një proces i katharsisit shpirtëror të një qenie elitare, siç është poeti, i cili nuk mund të jetojë thjesht fizikisht dhe të dëshmojë thjesht ekszistencën e tij materiale, por e ka të domosdoshme të jetojë dhe në një mënyrë tjetër, simbolike, për të dëshmuar vektorin rrëzëllitës të bukurisë për bashkëkohësit e çoroditur nga bota e konsumizmit.

Profili poetik i poetit Agim Matos është ai i një krijuesi me një ndjeshmëri të lartë, me teknika vjerëshërimi midis tradicionales dhe modernes, me një pasuri të begatë mjetesh dhe teknikash poetike, me struktura vargjesh e strofash të zhdërvjellëta, që e kthejnë formën në një procedim të mesazhit estetik.

Poezia e tij është një endje e imagjinatës dhe realittetit, si kujtesë, si ndjenjë dhe përjetim emocional, në shtrirje horizontale e vertikale, me një diapazon të gjerë lirik e dramatik, ku protagonist, në pjesën më të madhe të poezive, është vetë uni i poetit, marrëdhëniet e tij me jashtë-unin, me kohën dhe bashkëkohësit. Ajo është reflektim i botës shpirtërore të poetit, i atij procesi njohjeje e selektimi etik, moral, filozofik, estetik, që e shtyn poetin  në udhëtimin e tij drejt të bukurës, drejt fisnikes.

Zhbirimet e holla psikologjike, etike, filozofike të Agimit në poezitë e tij më të mira, tregojnë shkallë të lartë mprehtësie dhe inteligence natyrale, fuqinë e një poeti të lindur për të na dhënë peizazhe të thyera të jetës së gjallë dhe të shpirtit njerëzor.

Në imazhet poetike që përcjell poeti shkrihet koha dhe hapësira e të ndodhurave reale me fiskionin dhe trillin estetik. Ata shprehin një botë të pasur shpirtëre, plot thyerje dhe digresione, ku horizontalja dhe vertikalja shkrihen dhe priten në të njëjtin vektor poetik.

Poezia e këtij poeti është një mozaik kërkimesh spontane dhe të vetvetishme në shpirtin e fshehtë të gjërave, të pamjeve, mjediseve, dukurive, gjendjeve dhe peizazheve jetësore, tokës, bjeshkës, detit, bregut, ëndrrës, komunikmit dhe ndjesive njerëzore, ku autori vendos kamerën e tij vëzhguese dhe interpretative, si bartës i një psikologjie moderne të njeriut bashkëkohor shqiptar.

Agim Mato është dhe një përkthyes i talentuar që na ka sjellë në shqip përkthime të mrekullueshme, sidomos në gjininë e tregimit të shkurtër, që shumë pak është përkthyer në gjuhën tonë dhe që ka aq nevojë të vijë me anë të zërave më përfaqësues nga Europa dhe bota që lëvrojnë këtë zhanër letrar.

Antologjia poetike “Lotët e virgjër” kushtuar nënave, motrave, grave dhe vajzave për festën e tyre ndërkombëtare, ideuar dhe realizuar nga  Agim Mato dhe  Fatmir Terziu, që brenda kopertinave të saj mbledh njëqindedyzetepesë autorë nga të gjitha trojet etnike, nga diaspora dhe bota shqiptare, me krijimet e tyre për qenjen më të dashur, emri i të cilës është i shkruar me shkronja zemre dhe me dashuri shpirtërore shqiptohet në çdo kohë e në çdo rast. Vend meritor për këtë pasuri shpirtërore që ta kemi të gjithë që ndiejmë mall dhe konsideratë për këtë emër janë padyshim hartuesit e saj. Ata për një kohë sa kishin ndërmarrë këtë projekt pothuajse në çdo çast ishin kujdestarë në takimin e çdo autori e miku të kudondodhur në botë, që kishte nevojën e përkrahjes dhe këshillave për të mbledhur materialet dhe shkrimet e tyre, duke i përcjellë në një përmbledhje të përbashkët.

Agim Mato është një letrar dinjitoz, një zë i veçantë në korin shumëzërësh të letrave tona kombëtare. Me emrin e tij lidhet një krjimtari e begatë poetike, një angazhim serioz në fushën e përkthimit dhe një personalitet kulturologjik, që bën aq shumë që kultura jonë kombëtare të unifikohet e të bëhet pjesë e plotë e vetëdijes së kombit shqiptar.

Pse ndodh?

PSE NDODH

Çfarë urdhëri shpirtëror na bën t’i marrim në mbrojtje

shfaqjet e gjenisë së largët të njeriut? Pse na prek më shumë

                        foshnjëria se përsosmëria e tij?

Qëndrojmë  para një vazoje qeramike  të sapo nxjerrë nga

 harrimi, me skena

të turpëshme të inçizuara në të,

si para një reviste pornografike të lashtësisë.

Sa herë ndalim para një vepre antike të dëmtuar nga koha, të 

restauruar pastaj me kujdes

 nga specialistët

zëmë e komentojmë me zjarr fragmentet e skenave        

 të inçizuara

                        në to. Po pse ndodh

që ky entusiazëm të mos shpërthejë kur gjendemi para veprave 

të epokave të mëvonëshme që shkëlqejnë në dritën e diellit me 

plotërinë dhe artin e tyre?

Pse edhe kur jemi para një vegle prej bronxi, një maje heshte,

një përkrenareje ilire, para mureve mbrojtëse të një qyteti

ndjejmë më shumë kërshëri se sa kur jemi para një kompjuteri,

para skafandrit të një kozmonauti, apo sistemeve të

 sofistifikuara të raketave?

2012