PREND BUZHALA: Komunikimi estetik si akt i zgjedhjes së poezive

Prend BUZHALA

KOMUNIKIMI

ESTETIK

SI AKT I ZGJEDHJES 

SË POEZIVE

(Agim Mato: “SHKRETËTIRË HARRIMI”, poezi, zgjedhjen dhe parathënien Anton Nikë Berisha, Shtëpia Botuese “Faik Konica”, Prishtinë 2018) 

A  thua, a na shëron harrimi?Në fakt, poetët nuk harrojnë. Kanë kujtesë të fortë. Dhe poezinë e kanë si ilaç për t'i harruar kobet e jetës personale dhe shoqërore. Vëllimi poetik "Shkretëtirë harrimi" ndahet në shtatë cikle e që mund të lexohen si shtatë rrathë që sugjerojnë figurativisht misterin, urtësinë, besimin e fortë në vetvete, intuitën, kërkimin e vazhdueshëm për të fshehtat e ekzistimit, karshi gjashtë numrave tjerë që i lexojmë si shenja ankthi e shqetësimesh të përditshme.

1. Poetologjia e librit

Në të vërtetë, këta shtatë rrathë ciklikë janë shenja poetike të kapërcimit te një rrafsh i epërm, suprem, kundruall realitetit të përditshmërisë. Kësisoj, përtej kategorizimeve të tipave të lirikës tradicionale, këto shtatë cikle sugjerojnë një botë të një rendi më të lartë vlerash të qenësisë së jetës e të ekzistimit.

Cikli i parë "Pagjumësia e fjalëve" lexohet si Dramë e Krijimit nëpër kohë apo si këngëtim i Mitit të Frymëzimit; ciklin e dytë "Shpirtësi deti" e lexojmë si një Monument Poetik për detin, me motive jonike. Më tutje thurret një lirikë arkeologjike. Ndërkaq cikli i tretë "Shakullinë dallgëlsh", frymëmarrja poetike ligjërohet si lekturë nacionale për Atdheun (realiteti i jashtëm si realitet shpirtëror), te i katërti "Pres të ik nga ky trup" ngërthen biografemat lirike a njësitë motivore, ideore e tematike të jetës personale (si ndërkëmbim realitetesh artistike e intime), kurse i pesti "Ujëvarë bardhësie" tashmë thellohet te vertikalja e qenies sonë, te këndimet antike, mitologjike dhe historike. Një peizazh modern, figurativ e ekspresiv njëkohësisht, një respekt ndaj veprës hyjnore të natyrës e rikrijimi i saj me artin e fjalës poetike, e përshkon ciklin e gjashtë "Valle pulëbardhash", kurse te cikli i fundit "Bukuri e heshtur", vjen një si kurorë lirike, ndjesia e dashurisë, e cila këndohet si më e bukura, më e magjishmja, tejhyjnore e mbiqiellore, me protagonistët që personifikojnë modelet e përsosura, ideale, të lëndës së kënduar a të subjektit që i drejtohet.

Porse shtatë ditë janë edhe simbolikë e javës, i numrit magjik e të shenjtë. Asociativisht, poetologjia e këtij libri na sugjeron se kjo përsosmëri e rrumbullakësuar e sferave të larta të kërkimit, mbështetet në shtatë shtyllat-cikle të larttheksuara, siç janë: Fjala (poezia, frymëzimi), Rrethi (ambienti, deti), Atdheu, Vetvetja (biografemat), Historia e Miti, Natyra, Dashuria.

Vëllimi poetik hapet me vargun "Kur zbrita pas tridhjetë vjetësh në minierën e braktisur të poezisë", kurse më tutje ligjëron për "vuajtjet e netëve të vetmuara". Kësisoj, po qe se shkretëtira është hapësirë e papërshta-tshme për ekzistencë, atëherë aty ka ndodh dhe një harresë. E, harresa është më e rëndë se vdekja, thuhet diku.

Dhe le t'i lexojmë  këto shenja poetike së bashku me numrin pas tridhjetë vjetësh, që korrespondon me numrin biblik 40 vjet, 40 ditë etj, e që ndërlidhen me shkretëtirën, si vend i sprovave të vuajtjes dhe i përballimit të tyre. Porse këtu ka ndodhur një dramë që zgjat disa dekada biblike.

Këto shtatë cikle janë dhe përkushtim poetik i kërkimit të shpresës dhe të të vërtetës, si udhërrëfyes të jetës për t’i zgjidhur misteret e vuajtjes, të krijimit e të fatit të ndërliqshëm jetësor.

2. Poezia e zgjedhur në aktin e ri krijues

Anton Nikë Berisha është i njohur qe disa dekada edhe si antologjist dhe përzgjedhës i rreptë i vlerave poetike. Në këtë mënyrë, një libër i përzgjedhur me poezi, është më shumë se një  vepër letrare, është pikë referimi e tregues i krijimtarisë së një krijuesi, kohe e letërsie, dhe jo vetëm një përmbledhje dosido. Janë dhjetëra krijues po ashtu të vlerave të mirëfillta letrare, veprat e të cilëve Anton Nikë Berisha ua ka bërë përzgjedhjen poetike. Le t’i quajmë ato edhe si lektyrë jona nacionale e poezisë, pikërisht me punimet e tipit parathënie, të cilat janë studime të mirëfillta të asaj krijimtarie, nga njëra anë, dhe një tregues i kontekstit historiko-letrar e rikrijues i poezisë sonë përgjithësisht.

Duke i kundruar së brendshmi këto krijime të zgjedhura, le ta themi që akti i tillë i zgjedhjes është edhe akt krijues, duke pasur parasysh se titujt e librave, të cikleve apo të ndarjes në cikle, e në jo pak raste ndodh edhe titujt e poezive, bëhen nga përzgjedhësi A. N. Berisha.

Strukturimi brenda një libri i krijimeve të zgjedhura, e detyron atë që ta ketë kriter edhe komunikimin estetik me lexuesit e sotëm, me teoritë letrare, e sidomos me modelet e krijimit e të receptimit, gjithnjë me një sistem argumentues, komentues e interpretues të leximit.

Kur José Ortega y Gasset, filozof dhe eseist spanjoll, e konsideronte poezinë si një algjebër të lartë të metaforave, kishte parasysh semantikën e pasur e të ndërliqshme që ajo ia dhuron lexuesit. Nuk është e habitshme, prandaj, pse poeti Agim Mato nga Saranda, në të tre librat e tij poetikë "Jashtë eklipsit" (2012), "Fundo" (2012) dhe "Lundrimet..." (2014), qëmton simbolet, metaforat e figurat tjera të detit dhe të aktit poetik, nga njëra anë, si dhe kuptimet e pasura që t'i dhuron kjo poezi, nga ana tjetër. Kësisoj, edhe te ky vëllim bartet biopoezia, e shtresëzuar me mitet, antikitetin, historinë dhe fëmijërinë... deri te një kozmologji e pasur lirike; më tutje përthellohen biografemat e vuajtjes (poeti ishte i përndjekur edhe për shkak të poezisë, edhe për shkak të prejardhjes familjare), shpleksen kujtime, zbërthehen poetikisht reminishenca historike... deri te një rit i përhershëm në përsëritje si apokalips kohësh. Te ky vëllim i me poezi të zgjedhura vjen me një botë poetike më të konsoliduar, më e nuancuar, me poetikën e imazhit, me vënien në gërshet të mitit poetik mbi gjithësinë dhe botën e misterit e të enigmave, dashurisë dhe kujtesës  ...e deri te një bibël poetike e vuajtjeve... Dhe, të gjitha këto së bashku, na e dhurojnë poetikën e detit.

3. Poezia “I murosuri”, një lexim

Shpesh në këto poezi i përshkojnë, si një fill i kuq, biografemat lirike a njësitë motivore, ideore e tematike të jetës personale dhe të vuajtjes. Vuajtja është e shumëfishuar, ajo ther jo vetëm ekzistencën e tij, por edhe ekzistencën e krijimit artistik. Ai e ka ndërtuar murin e tij ekzistencial, por edhe murin e tij të krijimit, për shkak se arti e kryen një funksion të fshehtë, të pahetueshëm, tejet fisnik, atë të lidhjes me botën, me njerëzit:

Me dhjetra vjet jam rropatur

buzë kumit të harresës,

Urën e Poezisë ndërtoja

Të më lidhte me njerëzit. (poezia “I murosur”)

Poezia “I murosur”, e sintetizon kaq bukur fatin e krijuesit nëpër dhjetëravjeçarët që po e shkruanin këtë baladë të mundshme. Tash, ata rrënuesit, nuk enden vetëm natën, por në pikë të ditës; ata janë hafije e burokratë, kontrollorë e mbikëqyrës të gjithëfarsojshëm.

Tash këtë baladë legjenda po e zbriste në realitetin konkret, në legjendën e jetës e në legjendën e poezisë: i murosuri ishte vetë poeti! Ai ishte dhe ndërtuesi dhe sakrifikuesi, që fuste brenda artit shpirtin e tij, mu si ata ustallarët e moçëm të Urës së Artës. Urë që qëndron dhe i sfidon kohët e shekujt... me amshimin e  me dëshmitë e saj. Agim Matos, edhe historia edhe letërsia gojore, edhe miti edhe legjenda, e interesojnë për të krijuar rrezatime kuptimore e meditative për të kaluarën personale e të përbashkët dhe për të sotmen; historia dhe aktualiteti, mitologjia dhe trashëgimia popullore, janë temat bosht rreth të cilave ndërthuren dhe shprehin interesimet krijuese përgjithësisht në letërsinë tonë.

Mato arrin ta thurë me një komunikim të qartë, ku mesazhi dhurohet e, nëse ai është i paqartë, i stisur nga ndonjë mjegullim metaforik, bëhet për ta zbuluar artin nën velin e së bukurës estetike.

Nuk është e rastit, prandaj, përse kjo poezi mban datat e krijimit 1974-2011... si poezi që SIMBOLIKISHT shënjon dhe rrugën krijuese gjithë mundime deri te ky libër. Tek shqiptarët flijimi zakonisht lidhet me një urë ose me një kështjellë. Siç dihej, flijimi bëhej për nder të hyjnive për të fituar simpatinë e tyre, për lidhjen e botës së përtejme me të gjallët, flijimi bëhej për shpirtin në shenjë faljeje a kërkese.

Poeti ia del në krye që mrekullisht ta thurë mbindërtimin e tekstit artistik mbi atë historik a gojor... Mbiteksti lirik ngërthen dhe paradigmën e tekstit gojor.

I tillë vjen pas 30 vjetësh poeti... vjen “jashtë eklipsit”, a errësimeve që zgjatën së tepërmi. Gati pafundësisht!

Diçka, megjithatë, është shembur që të vijë në duar të lexuesve edhe arti poetik, edhe shtegtimi i gjatë... Frika u shemb, diktatura, u plandos si kështjellë prej letre, vetvetiu pothuajse... por ato i shembi vuajtja që kap përmasa tejkohësh, si një vuajtje përtej jetës!

Si një ringjallje shpirti!

Te e fundit, a nuk e ka këtë përmasë të së madhërishmes shpirti shqiptar që ringjallet, si një Konstantin shqiptar a si një Jezus i vuajtjeve biblike të besimit?!

E pra, besimi nuk u shemb, besimi njerëzor si entitet i qenies.

Kësisoj, të duket sikur poezitë, të ardhura pas 30 vjetësh, thuren nga një strategji e posaçme kundrim-reflektimi i të madhërishmes që ringjall shpirtin e poetit. Thuren si poetikë e kujtesës e ku bartës i këtij narracion-lirizmi, është vetë folësi lirik, si ideografi poetike e autorit-krijues.

4. Memoria poetike

Poeti zë e pozicionohet nga katakombet e kësaj kujtese, që spërndritet nga shpirti krijues. Kujtesa për kohët që u jetuan, duhet të ketë qenë e fortë për krijuesin që u sprovua e u përbirua nëpër ato ngushtica kohësh, për ta skalitur atë në trajtën më të lartë e më të bukur të thënies, siç është poezia. Kjo kujtesë jeton në ne e brenda nesh, te secili prej nesh, mbetet thesar i përhershëm, i vazhdueshëm, që shpesh e shpesh na e ringjall të kaluarën.

Vijnë lirikat , në të cilat memoria poetike spastrohet nga mbeturinat e kohës, prandaj ajo është kujtesë e përndritshme e vuajtjeve dhe dhimbjes, e përvojave të hidhura dhe i të mbijetuarve, i të ringjallurve... Poeti, prandaj, e shkruan, një si “program poetik” mbi frymëzimin që e vë në ballë të librit, me titullin “Mea culpa”. Këtë vetërrëfim mëkatnor ai mund ta ligjërojë vetëm nga rrëfyestorja lirike, e jo nga të tjerat që e profanizojnë të bukurën; se vetëm aty gjendet altari i shenjtëruar, ku mund t’i dhurohen të fshehtat, mëkatet e pabëra poetike, për të cilën pagoi shtrenjtë.

Rikthimi nuk është i lehtë.

Kur poeti shtegton nëpër brendinë e tij, në kërkim të thelbësores, esenciales (“duke kërkuar arin e fshehur nëpër guva”), ai udhëton nëpër hapësirat e paprekshme e të shenjta të një tempulli monumental, (“si kishin rrojtur kaq gjatë në këtë harrim të pashpirt”), aty ku ai gjen emocionin e zjarrtë dramatik e të pastër të artit (“duke qëlluar me gjithë fuqinë magmën e trashë të kohës”), apo gjetjen e të bukurës kudo përreth (“tërë ai laborator kujtese/ tërë atë punishte arti që ma mbyllën me forcë/ tërë atë lakimi të shpirtit/...”).

Tashmë te kjo poezi zë e këndohet deti. Te poeti nuk ka se si të mos hedhë spirancat e tij metafizike-metaforike e semantike, nëpër këto kika kundrim-frymëzimesh. Jugu dhe Deti Jon, Saranda dhe Butrinti, nuk mund të zbërthehen poetikisht, në të gjitha përmasat e thellësive e të lartësive, as në ato të gjerësive; ato kanë vertikalen që zbret nga lartësitë në thellësitë e pafund të detit dhe antikës, historisë dhe mitit, kanë dhe horizontalen simbolike, që e thurin golgotën a kryqëzimin e kohëve, të ekzistencës e të jetës. Kanë dhe përmasën metafizike e shpirtërore...

Dhe nuk ka se si të mos ketë edhe atë elementin autobiografik, meqë edhe vetë krijuesi është nga zona bregdetare. Vetë ky ambient jonik përreth, kështjellat, shpellat, bjeshkët, bregdeti, njerëzit, peshkatarët, meteorologu plak, kapedani plak, gjahtarët e peshkut etj janë të atij ambienti. Ato përvoja të fëmijërisë së tij e të jetës së tij së andejmi, i ka bartur në përvojën e tij poetike.

Aty, te ky bregdet, lindin e krijohen kujtime që jetojnë amshueshëm, përtej kohëve, krijohen miqësi të pafund, lojëra të paharrueshme, ngjarje peshkatarësh e marinarësh, aventura fëmijërore për kërkime, për kureshtje të pafund  për njohjen e botës së detit, peshkimit, botës së faunës dhe florës detare, toponimisë e emërtimeve tjera bregdetare. Aty spikat një identitet krejt i veçantë shpirtëror.

Spiralet e kryetemës së detit, lëvizin e zgjerohen, gjithnjë duke u përtëritur, duke u freskuar e thelluar, duke e përcjellë MESAZHIN përkatës të kohës, atë mesazh të ringjalljes. Dhe DETI është ajo shtysa që e vë në lëvizje këtë mesazh të madh të ringjalljeve shqiptare e jetësore, për ta mbajtur të pashprishur atë frymë autoktonie, atë frymë përtëritëse etnie e humanizmi, pa as më të voglën urrejtje ndaj të tjerëve.

Së këndejmi, shkon gjithnjë në rritje e në ngjitje ajo trajektorja e emrave, leksikut etnik autokton, jonik, miteve, legjendave, kohëve...

5. Leximi i metaforës sintagmatike

“shkretëtirë harrimi”

Kur lexojmë metaforën sintagmatike “Shkretëtirë harrimi”, menjëherë përpara nesh na shfaqet një imazh i hapësirës së fshirë, pa jetë:

si kishin rrojtur kaq gjatë në këtë harrim të pashpirt,

kurse poeti është ai që jepet pas ndjeshmërisë së humbur, diku nëpër katakombet a skenat e moçme, duke gërvishtur kujtesën, kurse, në vetminë e tij të gjatë, ai ka ngritur një shtatore spirtuale:

Erdhe vonë, hyjnia ime. Nga pritja e gjatë

Kaq herë e modelova shtatoren tënde

Që në fëmijëri gërvishtja në kujtesë

Skena primitive

si skenat e gjuetisë

në artin prehistorik të shpellave.

Metafora “shkretëtirë harrimi” më tutje sugjeron lirinë e shprehjes aq të mohuar, nga njëra anë, si dhe domosdoshmërinë për t’u përqendruar, zhytur e kredhur në thellësitë e qenies, nga ana tjetër. Idetë e tekstit më tutje na çojnë kah thelbi e fryma e kulturës sonë, posaçërisht e jugut, me mitet, gjeografinë (detare) historike, trashëgimi-në tonë materiale  shpirtërore; do të thotë, që, vetëm nëpërmes këtyre elementeve ne e mbajmë mend qenien tonë, vetveten:

Kisha frika

ta thosha emrin tënd. Zbrisja në Butrint dhe fshehurazi

dilja të prisja në portën Skea

nga patën hyrë dikur ushëtarët homerikë

(...)

Shtrihesha në qelat nëntokësore të dyzet shenjtorëve,

larg të tjerëve,

të lëpija plagët që më shkaktonte pritja jote.

Folësi lirik i drejtohet një vete tjetër, në veten e dytë. Emocioni, kësisoj, bëhet më personal dhe më krijues, bëhet një ndjeshmëri krijuese. Është ai kërkimi sistematik për përvojat historike e jetësore, të njohjes së qenies sonë që nga “skenat primitive”. Subjekti poetik, kësisoj, të duket se është një folës i përjetshëm: sipas Hajdeger e filozofëve tjerë, njeriu është qenie-në botë, njeriu është edhe kombi, edhe gjeografia, edhe shteti, edhe shtatoret, edhe shtresa shoqërore, edhe universi vetë...sepse i thur raportet me gjithçka në këtë rruzullim. I vetmi që ndërton e krijon raporte me gjithçka, edhe me historinë. Prandaj ky folës, që shënjon ideografinë e mileniumeve dhe të kohës sonë (një ndërlidhje e mahnitshme kohësh e hapësirash që e krijon lirika e Matos); është edhe poeti vetë, që vë dialog lirik me gjithçka përreth e në thellësi kohës e tejkohësh.

Në këtë bashkëndjesi e dialog me qenien Tjetër (të vetes së dytë), qenia hapet ndaj tjetrit, rikrijohen energji të reja, shqiptohen thesaret e  shpirtit, kurse si ideal i një arketipi të tillë, është një udhëtim i magjishëm sa mitik, aq edhe lirik e gjeo-historik. Ky është edhe një akt i të bërit Një të qenies, të qenies që e do (ndjeshmëria poetike dhe ndjeshmëria e errosit: “poezinë në një krah/dhe dashurinë në anën tjetër”. Krijimi nënkupton edhe vazhdimësinë e vet ndër breza, dhe i konfirmuar ndër breza, për ta mundur harrimin, shkretimin e harrimit. Arti shprehet me simbole e figura. Poeti dëshiron përtej një simboli a figure: që krijimi si kulturë e mos-harresës, të shndërrohet në krijim ontologjik, aty ku, përpos përvetësimit të simboleve të realitetit, ti do ta përvetësosh edhe realitetin vetë. Krijimin dhe kulturën vetë. Pritja, prandaj, ishte aq e gjatë. Dhe fuqia e artit qëndron në ripërtëritje e tij, në riinterpretimin poetik të “gjërave” e të realitetit vetë.

Poeti dëshiron të na ballafaqojë me pyetje jetike: a do të ketë “kohë të sotme” pa të kaluarën, pa gjeo-historinë, mitin dhe kujtesën? Pa këta “udhëtarë homerikë”? Krijuesi na bind: secili kërkim modern, risimtar, i artit, është edhe konfirmon i kësaj tradite e kujtese. Është çelësi i identitetit tonë autentik; nëse dje (socrealizmi, poezia “Me librat e mi më qëllonin”, mohoi shumë çka nga e kaluara, në emër të “njeriut të ri”), a nuk e shndërroi në shkretëtirë harrimi universin e qenies sonë? Edhe sot: në emër të risive artistike, postmoderne, ideve globaliste, për të hequr dorë nga e kaluara, për ta shndërruar në hapësirë të bardhë; ndodh i njëjti fenomen, vetëm se nga “skaji tjetër”.

Poeti ka të drejtë: nuk heq dorë nga e vetja, nga hapësira e vet.

As nga arti i vet.

Shtator 2018

Nga libri "Në aktin e leximit" Vëllimi X , 2019