Tronditjet shpirtërore si mesazhe poetike

TRONDITJET SHPIRTËRORE SI

 MESAZHE POETIKE

– Parathënie e prof. Anton Nikë Berishës për librin me poezi të zgjedhura të poetit Agim Mato, “Shkretëtirë harrimi” botuar në Prishtinë nga sh.b. “Faik Konica”–

 “Poezia nuk është një mënyrë e lirimit të ndjenjave, po një shmangie nga ndjenjat; nuk është një shprehje e personalitetit vetjak, po një shmangie nga personaliteti. Natyrisht, vetëm ata që kanë personalitet dhe ndjenja dinë çka domethënë të shmangësh nga këto gjëra”.

Thomas S. Eliot

Poezia si etje dhe ngushëllim shpirtëror

Thuhet me të drejtë se secili poet e ka botën e vet të mëvetësishme poetike dhe këtë e shpreh në secilën vepër që e krijon. Pra, ai ndryshon prej secilit poet tjetër, siç ndryshon edhe vepra e tij prej çdo vepre tjetër. Në qoftë se do të pajtoheshim me këtë përcaktim, atëherë do të ishte e natyrshme të themi se dhe qasja që i bëhet poezisë së një poeti duhet të jetë ndryshe nga ajo që i bëhet poezisë së një poeti tjetër. Pa dyshim se, në një mënyrë ose në një tjetër, vetë poezia e kushtëzon qasjen dhe interpretimin. Tek e fundit, mënyra e komunikimit me një vepër letrare nuk mund ta kushtëzojë atë si fakt i dhënë, po ajo si art gjuhësor poetik e kushtëzon qasjen dhe interpretimin që i bëhet ose duhet t’i bëhet.

E përmenda këtë fakt për arsye se poezitë e zgjedhura të Agim Matos të përfshira në këtë vëllim kushtëzojnë të merresh me to në mënyrë të mëvetësishme. Arti i tyre, e bukura dhe e madhërishmja, brumosur në mënyra të ndryshme brenda strukturës gjuhësore poetike, janë vendimtare për përcaktimin e qasjes dhe të interpretimit.

Qenësia e poezisë së Agim Matos mund të shprehet mirëfilli nëpërmjet këtij mendimi të Edgar Allan Poe-s: “Është pranuar, heshtazi e haptazi, në mënyrë të drejtpërdrejtë e të tërthortë, se objekti përfundimtar i poezisë është e vërteta. Është thënë se çdo poezi duhet të ngulisë në mendje një moral e prej vetë këtij morali të gjykohet dhe vlera poetike e veprës. Kemi qenë veçanërisht ne Amerikanët që e kemi përkrahur këtë ide të lumtur e ne bostonianët, në mënyrë akoma dhe më të veçantë, që e kemi zhvilluar atë tërësisht. Kemi ngulitur në tru, se të shkruash një poezi thjesht për hir të poezisë e ta njohësh se ky ka qenë dhe qëllimi yt, do të thotë ta tregosh veten tërësisht të mangët nga forca dhe dinjiteti i vërtetë i poetit — por e vërteta e thjeshtë është se, nëse do t’ia lejonim vetes kundrimin në thellësi të shpirtrave, atëherë do të zbulonim menjëherë që nuk ekziston e as që mund të ekzistojë në këtë botë ndonjë vepër më tërësisht dinjitoze — më sublimisht fisnike se ajo poezi e vërtetë — ajo poezi per se — ajo poezi që është veç poezi dhe asgjë më shumë — ajo poezi e shkruar vetëm e vetëm për hir të poezisë[1] [...] Gjithçka që është e domosdoshme në një këngë, është saktësisht gjithçka me të cilën ajo s’ka të bëjë në asnjë lloj mënyre. Është veçse mbrujtja e saj si një paradoks që valon i kapardisur, kurorëzimi i saj me lule e margaritarë. Mirëpo, për fuqizimin e së vërtetës na lipset më tepër rreptësia se sa rrjedhshmëria e gjuhës. Pra, duhet të jemi të thjeshtë, të saktë, lakonikë. Do të qe një teoricien i çmendur deri në pa përgjigje, ai që, pavarësisht nga këto dallime, do këmbëngulë ende të bashkëpërziejë vajrat e ujërat kokëfortësisht të papërziershëm të poezisë dhe së vërtetës[2]”.

Nëse i lexojmë me vëmendje të shtuar këto poezi të Agim Matos, atëherë shumëçka nga ajo që thuhet në mendimin e Poezisë përligjet në mënyrë sa të gjerë aq dhe thellësore. Poeti ynë e ka ruajtur thellë në vete të vërtetën e tij, të vërtetën e vendit të tij, të vendlindjes së tij dhe të njeriut të tij, që për rreth tridhjetë vjetësh heshtjeje është shtresuar e ngjizur, është pjekur e stërpjekur brenda shpirtit të tij dhe në një çast, kur ka qenë i lirë dhe ka pasur mundësi ta thotë lirisht, e ka shprehur atë përmes tekstit poetik, përmes mesazheve poetike. Me fjalë të tjera, këngët e fjetura (i kujtojmë vargjet e poetit tonë, Migjenit: “Thellë në veten teme flejnë kangët e pakëndueme / të cilat ende vuejtja as gëzimi s’i nxori, / të cilat flejnë e presin një ditë ma të lumnueme / me shpërthye, m’u këndue pa frigë e pa zori”), zënë të marrin jetë; e vërteta poetike, përmes një sistemi figurativ të pasur, të shtruar dhe pa ndjenjësime e shprehje retorike, shndërrohet në vargje (në poezi) që kanë jetuar brenda tij. Shqetësimet, mëdyshjet, tronditjen shpirtërore, vuajtjet Mato i shpreh përmes strukturës gjuhësore poetike, përligjje e shpirtit dhe e  mendjes (Migjeni do të thoshte: “E unë jam vullkani që fle i fashitun”). Poezitë janë fjalosje vetmitare me veten, po dhe me tjetrin (kujto titullin e përmbledhjes me poezi të Martin Camajt: “Njeriu më vete e me të tjerë”). Fjala e ndaluar, e ndrydhur dhe e nëpërkëmbur për dhjetëra vjet, e përbuzur deri në zhgënjim dhe përdhosje (“në këtë harrim të pashpirt?”), i shfaqet si një asteroid verbues, që ia lehtëson plagët e pritjes dhe e liron prej peshës së fjalës poetike të heshtur, prej ankthit që ia gërreu shpirtin për pamundësinë e të shprehurit dhe komunikimit poetik. Ky komunikim ka qenë vendimtar edhe në rrethana e në kushte të rënda. Nëpërmjet tij iu ka kundërvënë rrënimit, zhbërjes. Pra, edhe pse poezia ka qenë hyjnesha e poetit (“Hyjneshën ime”), që ka bërë të mbijetojë ai dhe fjalët (pagjumësia e fjalëve), poeti ka pësuar. Ky pësim ka qenë i shumtë dhe rrënues:

U ndesha me censorë që sterilizonin shpirtrat e poetëve

në dobi të ca perëndive të rreme që kishin populluar dhunshëm planetin.

Për shumë kohë penën ma sekuestruan

si një armë të paligjshme që nuk më takonte ta mbaja.

Për shumë kohë: “Sus!... sus!”, më ndëshkonin

dhe ngela pa zërin tim, pa gjuhën time, pa librat e mi.

(Ti libër)

Përkundër këtyre pësimeve, hyjnesha e tij ngadhënjeu mbi ndalesat, mbi vuajtjet dhe mbi plagët. Këngët e heshtura lindën në një formë të re, u ribënë në të folurit poetik dhe, natyrisht, shqiptuan të vërtetën e tij, si zjarr shpirtëror, që aq sa e ngrohu, po aq e përcëlloi dhe e dogj. Gjithë këtë Mato e shpreh përmes simbolikës së krimbit që e gërryente pareshtur në mendje dhe në shpirt: është ndërgjegjja e pamundësisë së përftimit të poezisë apo më drejt e braktisjes së saj. Ai e ndien pareshtur gërr – gërrin e krimbit:

[...] Shihja të nxirrte në sipërfaqe tallazhin

e imët pas orësh pune dhe m’i ngatërronte

mendimet, temporitmin, përfytyrimet.

I lexoja me zë disa herë ato që shkruaja.

Krimbi ndalte punën dhe atëherë; më kallte frikën heshtja e tij.

Ç’ishte ky: sizmograf i ndjenjave të mia? Ndërgjegjja apo censori im?

Shkruaja sërish e sërish dëgjoja gërr gërrin e tij.

Gjithë natën, të gjitha herët

i shoqëruar me autocensurën, dyshimin, pasigurinë.

(Krimbi)

Poeti Mato e përjetoi historinë e Anteut të lashtë (sinonim i qëndresës së jashtëzakonshme), të cilit Nëna tokë (Gjea), sa herë Herkuli e hidhte për tokë, ia kthente forcën. Edhe poeti ynë vuajti dhe e pësoi, këngët (poezitë) heshtën brenda tij, u zvetënuan dhe u tkurrën, po nuk u shuan. Thënë figurativisht, “nëna” poezi kushtëzoi që të mos gjunjëzohet, po duke u mbështetur në pasurimin shpirtëror, në nevojën e komunikimit poetik me veten e me të tjerët, të mbijetojë, ta jetojë jetën.

Për poetin Mato magjia e poezisë nuk është as e rastit dhe as e çastit, po e lashtë sa vetë njeriu, sa vetë kujtesa; si e tillë ajo është e nevojshme dhe e qenësishme për gjallimin e qenies njerëzore:

Që në fëmijëri, gërvishtja në kujtesë

skena primitive

si skenat e gjuetisë

në artin prehistorik të shpellave.

(Erdhe vonë, hyjnia ime)

Poezia gjalloi pas çdo gjallese, pas çdo shenje, edhe kur një yll binte nga qielli, pas çdo dritareje që hapej, kudo; ajo jo vetëm i dha fuqi të qëndrojë, po dhe e lidhi me njerëzit, me jetën; e bëri të ngadhënjejë mbi vetminë, mbi vuajtjen, mbi pësimet.

Ditë e natë, i vetëm, ngrija

gurët e rëndë të  fjalëve,

që nga themelet, zhytur në kohëra...

(I murosur)

Për shkak të rrethanave të rënda jetësore që solli sistemi komunist në jetën letrare, në varfërimin kulturor e shpirtëror (gjithë kjo bëhej në emër të barazisë, të “përparimit të masave”, të “luftës së klasave”), kur , siç thotë poeti Mato,“[...] shkelnin mbi gjuhët tona të prera, / mbi librat tanë që i hiqnin nga libraritë, bibliotekat / dhe i kthenin sërish në brumë” (Ne të pagojët), Zana e frymëzimit të tij poetik detyrohet të heshtë; detyrohet ta ndrydhë fjalën e vet: “Ai tallazh i imët, i verdhë, si pluhur farmacie, ishte doza / që merrja rregullisht për të fashitur ethet e frymëzimeve (Krimbi); të vuajë e të qëndrojë bashkë me të (fjalën, poezinë); t’i ndërpresë fluturimet nëpër hapësira të pafund të përfytyrimit poetik, të kërkimit të bukurive të përftuara përmes tekstit, fryt i mendjes dhe i shpirtit.

Dhe kur kalvarit shpirtëror të poetit i vjen fundi, zënë fill vuajtjet e një natyre tjetër: rifillimi i përftimit të poezisë, të asaj bote që i kishte munguar (si akt konkret i krijimit, i ballafaqimit me shumësinë e kuptimeve e të ngulmimit për të shtjelluar tekstin poetik në një rrafsh sa më të lartë), si kënaqësi dhe ngushëllim shpirtëror. I dhembshëm është rifillimi, po i pashmangshëm, jetësor:

Kur zbrita sërish pas tridhjetë vjetësh në minierën

e braktisur të poezisë

e po çapitesha në galeritë e lëna përgjysmë,

duke kërkuar arin e fshehur nëpër guva,

veglat e mia të punës

të shpërndara pa kujdes në çaste zemërimi

me perënditë,

ngurova papritur dhe ashtu fluturimthi

bëra të ngjitem lart, ku prej kohësh përgatitesha për

salltanetin e madh të vdekjes.

Vallë sërish do të fillonin vuajtjet netëve të vetmuara,

derisa zjarret e shpirtit do të më kthenin në zhele

këmishët e hekurosura dhe jelekun e çmuar të dhëndërisë?

(Mea Culpa)

Vuajtjet shpirtërore që dikur i shkaktoi ndarja nga për-ftimi i poezive (dhe mungesa e botimit të frytit të punës së vet), shndërrohen në dhembje të natyrës tjetër: poeti vëren se (ndonjëherë) i mbarojnë fjalët, se hyjnesha e tij, i shtillet brenda; ai dëgjon hapa, që kanë gjëmimin e oqeanit, që në qenësi është klithja e këngës:

M’u mbaruan dhe fjalët

dhe tani kam këto hapa shokësh,

këtë gjëmim oqeani,

për të klithur këngën time,

zemërimin tim”.

(Këngëtari zezak)

²

Që Urë e Poezisë të mbajë

mbi lumin e llahtarisur,

ti duhet veten të murosësh,

në murin që ke stisur.

(I murosur)

Nisur nga përvoja jetësore dhe nga mbrojtja që i bëri poezia dhe në kushte të skajshme të pësimeve shpirtërore, poeti Mato i bën të ditur poetes së re që ta ruajë qenësinë e poezisë, t’i kushtojë kujdes bukurisë së poezisë, ta ruajë frymësinë, afshin e saj. Këto e bëjnë atë të mirëfilltë, të njëmendtë, i japin vlerë të mirëfilltë.

Mbaje, të lutem, nurin femëror në poezi [...]

Ruaje me këmbëngulje afshin e vargjeve të tua.

Është një avull dehës...

(Një poeteje të re)

Poeti ynë këmbëngul që poezinë e tij ta cilësojë shprehja e bukur poetike, bukuria; vetëm ajo e bën atë të përjetshme, siç thoshte me të drejtë Edgar Allan Poe: “[...] poezinë unë do ta përcaktoja si një krijim ritmik të bukurisë. Arbitri i saj i vetëm është shija. Me intelektin apo me vetëdijen ajo ka veç lidhje të tërthorta. E në mos rastësisht, s’ka të bëjë fare as me detyrën e as me të vërtetën. Sidoqoftë, le të themi pak fjalë si shpjegim. E vetmja kënaqësi që është njëherësh më e kulluara, më e ethshmja, më shpirtlartonjësja, besoj se rrjedh nga kundrimi i së bukurës. Vetëm nëpërmjet kundrimit të së bukurës, arrin të na jepet mundë-sia e arritjes së atij lartësimi të kënaqësisë apo ngacmimit emocional të shpirtit, që ne njohim si ndjenjë poetike e që është kaq lehtësisht e dallueshme nga e vërteta, që mund të quhet kënaqja e arsyes apo pasionit, të emëruar si dalldisja e zemrës[3]”.

E bukura që përligjet thellësisht në poezitë e përfshira në këtë vëllim, nuk është e qenësishme vetëm për poetin, për pasurimin shpirtëror të tij dhe të tjetrit që do ta lexojë dhe do të ndikohet prej saj, po edhe kundër gjithçkaje që i kundërvihet poezisë si art, e rrënon natyrën dhe rëndësinë e saj artistike. Në këtë rrjedhë Mato e përdor poezinë (kumtin poetik) edhe si refuzim estetik, kundërvënie gjithë asaj që nuk i përket artit të mirëfilltë, funksionimit dhe ndikimit në marrësin, siç do të thoshte studiuesi i letërsisë, Ibrahim Rugova: “Do thënë, se edhe në kulturat e mëdha, e edhe në ato më të vogla, sot është bërë legjitime vetëdija se imponimit të jashtëm që i bëhet artit dhe letërsisë i duhet kundërvënë me refuzimin estetik. Pra duhet krijuar letërsi e mirë, e qëndrueshme me qenësi të fortë estetike, në mënyrë që të mbahet zhvillimi i saj, se ky është rezultat më i rëndësishëm në aktualitetin e një kohe dhe në rendin historik kulturor. Ky do të ishte efekti praktik i refuzimit estetik kundër çdo veprimi dhe diskursi represiv. Vetëm kështu letërsia mbetet letërsi dhe ndikon në pushtet dhe në shoqëri. Çdo formë tjetër mbetet diçka tjetër, me veprim tjetër[4]”.

Simbolika e shumëfishtë e detit

Në poezinë e Agim Matos deti zë një vend të rëndësishëm dhe ka një funksion dhe një kuptimësi të shumëfishtë. Përmes tij poeti shpreh veten dhe tjetrin, shpreh mjedisin ku jeton dhe botën që i përket. Deti është frymëzimi dhe frymëmarrja e tij, shqetësimi dhe dhembja, gëzimi dhe vuajtja, po dhe mbrojtja e tij, është vatra e mendimeve, ku gjejnë qetësimin, po dhe shtjellën e tyre. Deti është ngjizur me poetin dhe si i tillë shprehet përmes tekstit poetik dhe mesazheve poetike; është magji, që shndërrohet edhe në magji poetike:

Deti ishte vetë magjia që na ishte falur [...]

nga merrnim me vete ëndrrat

për natën që po vinte.

(Ishte magjia)

Deti është vendi i gjallimit dhe i ngushëllimit shpirtëror, ku lindin nismat, synimet dhe ku rilind etje për jetë.

Shaluar mbi një kalë deti bridhja në thellësirat e

ëndërrta të koraleve

dhe ndjeja të më firasej trishtimi,

të më avitej Poezia,

si rrezet e dritës

që kullosnin mbi hapësirën tënde, o det.

(Deti)

Poeti i flet detit si një qenieje të gjallë, ia rrëfen të mirën dhe të keqen; atij ia beson fshehtësitë më të mëdha që i vlojnë dhe “luftojnë”në brendësi të tij. I rrëfen detit dhe ai bëhet shëru-esi i tij shpirtëror. Mirëpo, poeti është i bindur se edhe deti i flet atij, i flet me mijëra zëra që i dëgjon vetëm ai, që janë prehje për të.

Sa herë më ke folur me mijëra zëra

duke oshëtitur nëpër tërë qenien time

gjersa ndjehesha i çliruar

dhe i mbushur me kthjelltësi.

(Sa herë më ke folur me mijëra zëra)

Ky njësim i poetit me detin nuk është i rastit për arsye se “Jam biri i brigjeve të gjelbra, biri i rërës dhe i detit” (Për ç’ udhëtime gatiten anijet?), ai e ka detit brenda qenies së vet; jeton me qetësinë dhe me zemëratat e dallgëve të tij dhe dallgëve të jetës; deti ia fashit dhembjet që ia shkakton verbimi i ideologjisë komuniste, sistemi që, për të mbijetuar, ushtron dhunë shpirtë-rore dhe fizike ndaj qytetarëve. Deti është vëllai i poetit, që gëzohet e vuan bashkë me të.

Vëllai im, det!

Të betohesha në vetminë time [...]

se nuk do të rroja dot larg zemëratave të tua,

larg paqtimit tënd nanuritës [...]

Duke u futur çdo natë brenda meje, ma zgjerove shpirtin,

m’i fashite dhimbjet dhe më bëre t’i mëshiroj ata që

luftuan njeriun, të verbuar prej ideologjive.

(Nuk jam bardi yt, o det)

²

Ishe altari ku rrëfehesha. Flisja e flisja mes mërmërimës

së dallgëve

me një zë që të mos kuptohej nga të tjerët [...]

Më mbuloje atëherë me shkumë

dhe lëpija kripën tënde

së bashku me lotët.

(Deti)

Duke e pasur detin brenda tij (shtëpi shpirtërore) poeti Mato flet me të e në të vërtetë dialogon me veten, me brengat e veta, me vetminë, me pikëllimin, po dhe me shpresën se jeta do të marrë rrjedhën e mirëfilltë.

Tërë fjalosjet vetmitare,

tërë rrëfimet e pafundme me ty

filluan të më rrethonin

si një brerore e padukshme shpresash

që ngjitej nga thellësia e labirinteve nënujore.

(Deti)

²

Shkrova atje emrin tim në ballin e saj prej guri [...]

Atëherë Trëndafili i Erërave lulëzonte brenda meje [...]

me pikëllimin e madh

dhe lotët që detin e bënin përherë e më të hidhur.

(Shtëpia ime prej deti)

Agimi Mato ka përftuar për detin disa pamje poetike shumë të rralla, që si të tilla nuk i gjen në poezinë tonë bashkëkohore. Për të dëshmuar këtë do të mund të sillja disa shembuj, po sjell vetëm një, që mund të shërbejë si përfaqësues:

Pastaj del hëna që zhvishet, hedh të linjtat mbi vinç,

bën rrotullime në ajër si në një trampolinë

dhe zhytet poshtë ujërave. Dhe ujërat mbushen dritë,

bëhen pasqyrë e një qyteti ëndrrash

si një halucinacion

që shkreptinë imazhe.

(Nata në port)

Kohë akullnajash ose verbimi brenda nesh

Në poezinë e Agim Matos shqiptohen edhe një varg duku-rish që kanë të bëjnë me jetën e tij dhe të njerëzve të tij, me vend-lindjen dhe me atdheun, sidomos gjatë kohës së komunizmit - enverizmit. Poeti i shmanget skajshmërisht retorikës dhe mesa-zheve të drejtpërdrejta (pohuese) dhe i jep jetë të shprehurit figurativ të pasur, simbolikës dhe metaforikes të tekstit për shkak se përmes tyre shpaloset më thellë shpirti i tij dhe depërtohet më thellë në thelbin e dukurive; përmes kumtit poetik shprehet një realitet më i ndërliqshëm dhe më i pasur që si i tillë do të përfillet më shumë nga marrësi dhe do të ndikojë më fuqishëm në të. Përkundër gjendjes së rëndë, ku pësohet dhe ku është kufizuar liria e të shprehurit dhe e veprimit, poeti e do atdheun e vet dhe duron të keqen; dashuria për të (atdheun) është më e madhe se vuajtjet që i shkaktojnë sundimtarët e kuq; ai i duron dhe i përballon të gjitha për shkak të atdheut.

Më ka mjaftuar ky atdhe ku rroj

edhe atëherë kur perënditë e rreme

e kapnin për fyti këngën time

dhe e përplasnin në harrim.

(Bjerrje atdheu)

Poeti Mato është i vetëdijshëm se atdheu nuk qeveriset dhe nuk mbahet me diktaturë e me dhunë ndaj qytetarëve: Lëndohem kur shoh se përditë bjerret atdheu (Bjerrje atdheu). Këtë ai ndjen thellë në shpirt dhe ndihet i zhbërë, një guaskë e zbrazur dhe pa frymëmarrje të mirëfilltë.

Isha si një guaskë e zbrazur, e flakur mes guralecëve

të yjeve, një spirancë anijesh e këputur nga zinxhirët

isha, me hekurin e udhëtimeve të ndryshkur.

(Rrethi i mbyllur i një kohe)

Poeti vuan për arsye se si individ nuk mund të bëjë asgjë; e ndien vetminë dhe burgimin brenda vetes. Mjetin kryesor, këngën, poezinë i ka të burgosura; rreth i lakut në fyt e shtrën-gon përherë e më shumë. Pësimet kanë mbërritur deri në zgrip të rrënimit të plotë. Pushtetarët e kuq me ideologjinë e tyre shkatërruese jo vetëm që ua kanë marrë shtëpitë të ndërtuara me djersë e gjak, po i fyejnë dhe i përbuzin.

Të tjerë njerëz dilnin në ballkonet e shtëpive tona

të djeshme

dhe shkundnin sipër nesh çarçafët e përgjakur të viteve,

dhe hidhnin nga dritaret mbeturinat e darkave,

dhe vërtitnin shishet e zemërimit të dehur.

(Nga kush kishe frikë, o Zot?)

²

Të vetmuar dhe me shpirtin e sakatuar

më çuan drejt kryqëzimit të ri në Golgota.

Gozhdët,

pikat e gjakut, ringjallja

ishin një provë e vështirë,

në kohën kur parimet klonoheshin me shiringat e

ideologjive.

(Kryqëzimi im)

²

Ndodhitë pëlcisnin si flluska

me pak frikë dhe pak vdekje.

Na linin mes një drite të verbër në majëmale

 mjegullash,

na shkonin mespërmes tehut të poshtërimit,

na futnin në labirintet e ankthit, në shoqëri me

 rrëqebujt e pasigurisë,

na ndëshkonin ëndrrat dhe udhët.

(Pinjollët)

Pësimet dhe dhuna shpirtërore janë të jashtëzakonshme, sa poeti gjakon të ikë edhe nga trupi i tij.  Ai e di se, siç thotë një personazh i Çehovit, ‘Bota shpirtërore është e vetmja gjë, për hir të së cilës vlen të jetohet’, po pasojat janë të mëdha: i janë djegur edhe ëndrrat (“na ndëshkonin ëndrrat dhe udhët”), pjesa më intime e qenies së njeriut. Mirëpo, vuajtjet e bëjnë poetin të vetëdijshëm: përmes tyre i kupton më mirë dukuritë e jetës dhe vetë njeriun. Këtë gjë e thoshte qysh Eskili: njohja e mirëfilltë bëhet vetëm përmes vuajtjeve[5], ndërsa poeti i madh rus, Pushkini, theksonte: “[...] dua të rroj që të mendoj dhe të vuaj”. Nëna jonë Tereze (Shën Terezja e Kalkutës) thoshte: “Vuajtja kurrë nuk do të zhduket krejtësisht nga jeta jonë. Pra, mos keni frikë. Vuajtja është një përçues i dashurisë[6] [...] Vuajtja e krijon dashurinë dhe jetën në shpirtra[7]”. Për ta shprehur gjendjen e rëndë shoqërore dhe shpirtërore, Agim Mato e përfton një nga pamjet më tronditëse poetike në poezinë tonë bashkëkohore:

Pres të ik nga ky trup. Nuk mund të banoj më

në këtë karakatinë të djegur nga ëndrrat

e harruara ndezur

netëve të vetmuara,

nga zjarret që kaq herë e përpinë

e gati e shkrumbuan të tërin.

(Pres të ik nga ky trup)

Në kushtet ku sistemi kishte shtrirë pafund rrjetin e së keqes dhe të dhunës, ishte shndërruar në një ushejzë, Poeti, bashkë me të tjerët synojnë të mbijetojnë: “kishin frikë shpresat të na trokisnin në dritare / dhe dielli ngrinte supet tek perëndonte” (Nga kush kishe frikë, o Zot?). Ai e di se fjala poetike si kundërvënie dhe refuzim poetik bëhet e qenësishme. F. I. Tjutçev thoshte: “Mëso të jetosh në shpirtin tënd, në të ka një botë të tërë”. Pra, përkundër pësimeve, poeti nuk jepet, nuk jepen as bashkat-dhetarët e tij; rëndësia e qëndresës jetësore duhet të dëshmohet para së gjithash në rrethana të tilla të rënda.

Çdo ditë

nxitojmë të dalim nga rrugët e ngushta,

ku na zihet fryma,

nga zagushia e qerthullit të këtij makthi vertikal,

se mos gjejmë pak ajër

për mushkëritë tona në hapësirën mbi det,

për të gënjyer më kot veten

sepse edhe aty na presin labirinte të reja

për kujtesën tonë të lodhur.

(Vegimi i tretë vetëm për Sarandën)

Shkulme prehje dhe dritësimi

Brenda një jete të tillë të stërmbushur me vuajtje dhe me pësime, poeti Mato trajton poetikisht edhe dukuritë që si shkul-me prehje dhe drite e përshkojnë jetën. Edhe pse të pakta e të rastit poeti gjakon që edhe ato t’i përjetësojë poetikisht. Këtë nuk e bën vetëm për rëndësinë e dukurive, po të komunikojë me to poetikisht, qoftë si pasurim vetjak, qoftë si pasurim për tjetrin. Mato e di se tematika nuk e bën një poezi të madhe që mbijeton nëpër kohë, po vlera artistike, mesazhet poetike që dalin nga teksti dhe bëjnë ndikim estetik në marrësin (si, fjala vjen, “ku harpat dhe violinat ndërrojnë stinët e gjetheve” – “Stuhia”).

Mato e përfton realitetin poetik mbi bazën e realitetit konkret. Realiteti i tij është realitet më i pasur për arsye se është i përftuar nga fjalët, nga tablotë, nga struktura gjuhësore shprehëse. Në qenësinë e vet ky realitet është më shumë një gjakim, një projeksion; është fryt i mendjes dhe i përfytyrimit të poetit. Në realitetin e tij gjuhësor shprehës ngjizen dhe gërshetohen imagjinata, legjenda, miti.

U prekja kërcellin e hajthëm

petalet ngjyrë ëndrre

dhe një lot më rrëshqiti

para dëlirësisë e pafajësisë së tyre.

(I mbuloja me pëllëmbët e vogla

nga frika se mos rikthehej sërish thëllimi).

Nga vinin kështu?

Nga thellësia e kujtimeve të mia

apo ndonjë qenie e përrallave të fëmijërisë

m’i dërgonte nga nëndheu?

(Luleshqerrat)

²

Uleshe në dritare çdo natë

me këmishën që të avullonte

nga mendimet dhe ëndrrat,

Shkruaje. Ngrije fshatra të reja,

të ndërtuara me lëndën e prerë nga dielli.

Pastaj merrje violinën.

(Në muzeun e vogël i mësuam të gjitha)

Poeti Mato është dëshmuar mjeshtër i përftimit të pamjeve poetikisht të rralla. Për këtë i ka ndihmuar gjuha poetike dhe sistemi poetik i të shprehurit që përdor, të folurit e veçantë poetik përmes të cilit shpreh të parëndomtën brenda të rëndomtës, ku nxiten përfytyrimet, vegimet, vizionet: erërat që marrin frymë, shkuma e ndriçuar e detit e të ngjashme që të bëjnë përshtypje të fuqishme dhe të mbesin për shumë kohë në kujtesë.

Dukej sikur mbi gjithë çatitë e rruzullit

mbrëmë frynin erëra.

Tufa mjegullash

rrëzonin kolonat e tymit nga oxhaqet.

Në llambat e rrugëve,

mbi shkumën e ndriçuar të detit

silleshin pareshtur

mijëra flutura të çuditshme bore.

(Borë në jug)

²

Nën strehët e Kashtës së Kumtrit

na zinte gjumi

të shurdhuar nga cinxujt e yjeve

dhe drapri i ëndrrave tona

fëshfërinte

në arat e pakorrura të diellit.

(Qafa e botës)

Poeti i kundërvihet realitetit konkret jetësor, dhunës që bën sistemi në të e në njerëzit e botës së tij, ai e ndërton realitetin e vet poetik me përkushtim, më drejt: e projekton atë që i mungon në jetën e përditshme; vizaton shandanë që ende nuk janë shpikur, tempuj, motive mitike, që në qenësi shprehin zjarrin e shpirtit:

aQQ

Më pas, me lëngjet e bimëve, që veç unë i dija, vizatoja në mure skena gjuetie, me drerë që u rritja së tepërmi brirët, si shandanët që ende s’ishin shpikur.

Kur nisëm të ndërtonim tempujt e parë shtroja mozaikë me motive nga fauna dhe flora, pa harruar motivet surrealiste të legjendave e të miteve.

Gdhendja statujat e perëndive, shkallët e amfiteatrove, portat e mëdha të qyteteve me luanë dhe dragonj sipër tyre.

Dhe e kuptova sa dobi pati zjarri

që mbajta ndezur, zjarri që digjej

brenda meje, duke shtyrë

mijëvjeçarët.

(Ruajtësi i zjarrit)

Dashuria – dritësim i syve të saj

Agim Mato përligj veçantinë e poetit të madh kur e shqipton edhe dashurinë, këtë ndjenjë thellësisht njerëzore, për të cilën në “Këngën e këngëve” thuhet “[...] është e fortë si vdekja, / pasioni është këmbëngulës si mbretëria e të vdekurve, / flakërimet e saj janë shkëndija zjarri, / një flakë hyjnore! (8, 6)[8]. Dashuria ekziston në çdo kohë dhe në çdo rrethanë, edhe në ato më të pazakonshmet. Mato i qaset dhe e shpreh atë nga qenësia e saj: si pjesë e panda-shme e veprimit të njeriut; e ndërlidh me dukuritë që e bëjnë gjallimin e njeriut. Në kushte të rënda të jetesës dashuria i ndez “qirinjtë e zhurmshëm të yjeve” dhe i vjen poetit si lehtësim i verbimit që ka mbretëruar brenda tij, si prehje dhe kënaqësi shpirtërore.

Nuk e dija që ekzistonte ai dritësim i syve të tu,

që përshkëndit mijëra nuanca të kaltra rreth e rrotull

dhe ndez në qiellin e parambrëmjes qirinjtë e

zhurmshëm të yjeve.

U frenua verbimi brenda meje

dhe një puhizë e lehtë shprese

filloi të shtyjë dy vela të bardha

për të mbërritur në farin e vetmuar

ku rroja si një eremit deti i harruar

nga lutjet dhe blasfemitë e të tjerëve.

(Të falënderoj që ekziston)

E dashura e poetit është e veçantë; është e pranishme kudo; tërë natën endet nëpër lulet e thara të përkëdheljeve, ndërsa në qiparisat e natës lëkundet shalli i saj, ku vetëvriten ëndrrat; një pamje për shumëçka e parëndomtë, po poetikisht e qenësishme:

Tërë ditën në kopsht barisje mbi lulet e thara të

përkëdheljeve,

ku flutura të errëta fluturonin rreth qiparisave të

shkretuar

dhe sillnin me vete buzëmbrëmjen

dhe verbërinë e dritares me kujtesën që vdiste.

Në qiparisin e natës, me foletë e zbrazura të

lejlekëve,

lëkundej shalli yt ku sapo ishin vetëvarur ëndrrat.

(Ti numëroje hijet e lejlekëve)

E dashura e poetit është e përshkuar nga magjikja, një urë drite “ku bien gjethe hëne e luspa yjesh”. Ajo u ngjan tingujve të muzikës; sipër saj “ngrihej si aureolë një fashë hyjnore”. Poeti e përfton një tekst skajshmërisht modern dhe të lartësuar si shqiptim poetik.

Vete e vjen ti nëpër atë urë drite

ku bien gjethe hëne e luspa yjesh,

ku varen çarçafët e reve, diejt e horizontet mbrëmësore

nën tingujt e një muzike

që luhet në ato çaste nga shpirtrat tanë.

(Nëpër atë urë drite)

²

Sipër nesh ngrihej si aureolë një fashë hyjnore

e ëndrrave të notepsura me dritë.

Ajo që nuk e thoshim me zë ishte më e bukur se fjalët, më e ëndshme se qumështi i yjeve që xixëllonjat pinin mbrëmjeve nëpër qiell.

 Dëgjonim në heshtje muzikën e shpirtrave tanë...

(Kur dashuronim)

Agim Mato, siç u tha dhe më parë, ka dëshmuar një aftësi të madhe për të përftuar tekste poetike të pasura e të veçanta, që janë në gjendje të vënë një komunikim të jashtëzakonshëm me lexuesin. Për të konkretizuar këtë po sjell dy shembuj kushtuar të dashurës:

Të ec në ty,

koha e ka ndalur rrjedhën, hëna është si një thelë

pjepri e pambaruar së ngrëni,

e hedhur në cep të kopshtit,

dielli i rrokullisur në ledhin e një mëngjesi të

harruar,
yjet e çrregulluar si qershitë e shpërndara nëpër

barin e oborrit

(Të ec në ty)

²

Nëpër natë u gjendëm në arrati me detin pranë, me dallgët e tij, të vetmit dasmorë që patëm; ku velloja e hënës të mbulonte gjer te këmbët dhe ylli i Afërditës të ulej në gisht si unazë.

Nuk ngopeshim në ato çaste dashurie, kaq pranë ëndrrave të përmbytura me kundërmim.

(Shumë mund na u desh)

²

Në këtë parathënie me qëllim u përpoqa që vlerën dhe veçantitë e poezisë së Agim Matos t’i dëshmoj përmes teksteve të poezive të tij, të mesazheve poetike që dalin prej tyre, të modernitetit të tablove poetike të rralla dhe kuptimisht shumësore – aq sa mundëson një shkrim i natyrës së këtillë që i prin vëllimit. Mirëpo, dëshmia më e mirë është vetë përmbledhja “Shkretëtirë harrimi”, që me të shprehurit e pasur poetik dhe të natyrshëm dhe me ndikimin estetik që mund të bëjë në lexuesin, hyn, pa asnjë dyshim, në radhën e vlerave qenësore të poezisë sonë bashkëkohore.

Prishtinë, janar 2018

ANTON NIKË BERISHA

---

[1] Edgar Allan Poe, Poezi dhe ese. Përktheu nga origjinali Dritan Thomollari. Plejada, Tiranë 2004, f. 99.

[2] Edgar Allan Poe, Poezi dhe ese, vep. e përm., f. 99.

[3] Edgar Allan Poe, Poezi dhe ese, vep. e përm., f. 101 - 102.

[4] Ibrahim Rugova, Refuzimi estetik. Faik Konica, Prishtinë 2005, f. 28 – 29.

[5] Shih Aristoteli, Poetika. Përktheu nga origjinali Sotir Papahristo. Çabej, Tiranë 2006, f. 17.

[6] Shih Anton Nikë Berisha, Doracak për Nënën Tereze. Argeta LMG, Tiranë 2010, f. 170.

[7] Anton Nikë Berisha, Doracak për Nënën Tereze, vep. e përm., f. 284.

[8] Shih më gjerësisht për këtë studimin tim Kënga e këngëve – kryevepër poetike e dashurisë dhe e jetës. Me përkthim të ri të tekstit. “Faik Konica”, Prishtinë 2015.