Pluhuri i artë i poezive

PLUHURI I ARTË I POEZIVE …

-      Përsiatje mbi vëllimin poetik 
“Pluhuri i artë i përjetësive” të Agim Matos –    

Nga Timo Mërkuri

Thënia …që ta kuptosh poezinë duhet të “njohësh” autorin,  qëndron më shumë se kudo në rastin e poetit Agim Mato. Kjo, jo për arsye se poeti “vargëzon” biografinë e tij, por për faktin se është  vetë  jeta e  tij  trunglisi zgërbojë, i goditur e i përcëlluar nga rrufetë e absurdit politik, ”lehe” ku farëzohen poezitë, duke na dëshmuar edhe njëherë se …poezia lind nga dhimbja.

Prandaj ju lutem të më mirëkuptoni në “prezantimin” tim,  të stërpikur me pluhur poezie..

Poeti Agim Mato “lindi” kur mbaroi shkollën e mesme.  Deri atëherë ishte një adoloshent  trazovaç,  nga ata që nuk linin “dy vajza bashkë”.  Jetonte pranverën e moshës sipas  motos …ku rrafsha mos u vrafsha dhe … çdo gjë që fluturon,  haet. Mrekullohej me … koncertin e pulëbardhave/dirigjuar nga erërat joniane/në gjirin e Sarandës  ….dhe …për tu ndjerë burrë/e trashte zërin me shokët…

Por jeta i kishte rezervuar disa të papritura të hidhura. Pikërisht atëherë kur shpresonte të hidhte hapin e parë drejt jetës, i erdhi goditja e papritur dhe trullosëse.  E papritur, për këndvështrimin  e tij human për  jetën dhe trullosëse, për nga forca shtetërore e goditjes.

Ishte ballafaqimi i parë me …luftën e klasave.

Shokët dhe shoqet e tij u ulën nëpër auditoret e universiteteve, ndërsa ai:

“…me një kostum të grisur ëndërash endesha në një

gji të mbyllur deti

me hirin e zjarreve të shuara në shpirt...”

Por nuk mjaftoi me kaq. U nis ushtar, ndoshta me mendimin pajtues (me regjimin) se do shërbente për mbrojtjen e Atdheut, etj. etj. Por ja që, për pushtetin, nuk konsiderohej i besueshëm, përkundrazi, me fantazinë që kishte, mund të ishte i rrezikshëm me armë në dorë. Prandaj i dhanë një pushkë druri, (që të mos mësonte funksionimin e armës), si dhe një kazëm të madhe (me majë hekuri, sigurisht).

“…Isha si një guackë e zbrazur…

asnjë shpresë nuk i rrihte krahët rrotull meje

 të mi zgjonte  ditët me klithma gëzimi…

…I mbyllur shpirti

E mbyllur kënga.

Rrethi i një laku më shtrëngonte në fyt…

Por ndërsa heshtëte publikisht, …bukuritë galaktike frymonin brenda vetes…dhe krijonin botën e bukur të poezisë. Sepse bota shpirtërore e poetit është “laboratori” më efikas  që zotëron njeriu, i aftë që “helmin” e jetës së tij personale, ta shndrojë në mjaltë për njerëzimin.

Dhe kështu, ecur me kujdes…

...të mos shkelja/aty ku më prisnin greminat…,  kur… për shumë kohë dhe  penën ma sekuestruan/si një armë të paligjëshme…kur…ngela pa zërin tim, pa gjuhën time, pikërisht atëherë, kur normalisht duhej të  harrohej në heshtje, atëherë poeti hodhi në publik arin e shpirtit të tij në vëllimet “Jug” dhe ”Në prag të shtëpive tona”, dy vëllime që tërhoqën vëmëndjen e botës letrare për risinë e re që sillnin në poezinë shqipe.

Suksesi i këtyre dy vëllimeve, dëshmoi se, poezia  është kulla e rezistencës, ku ngujohen dhe triumfojnë shpirtërat e mëdhenj në kohë diktaturash.

Bota letrare shqiptare i përshëndeti me entusiazëm, këto lule të brishta joniane, me aromë … erë limoni e jodi përzier. Por, duke perifrazuar thënien  se… në Shqipëri, lulet i hanë … gomerët, kujtojmë se,...gomerët e diktaturës u sulën dhe hëngrën edhe…“Bukën  e fjalëve “ , vëllimin e tretë poetik të Agim Matos.

Ishtë një kohë urie e madhe në Shqipëri. Diktatura, si Polifemi, hante edhe ëndrrat që sillte … hëna. Prandaj, ndoshta … Hëna vononte të dilte/hidhej duke u penguar nëpër bokërimat e qiellit/atje ku yjet gremiseshin …

Dhe poeti vijonte te shëtiste anës detit, miku i tij i përherëshëm, me të cilin …

vumë në provë vetminë

ti (deti) i zbrazur nga aniet,

unë i zbrazur nga shpresat

mënjanë botës së madhe…

Por deti asnjëherë nuk të lë vetëm. Jo vetëm kaq, por ai të zgjeron dhe forcon frymëmarjen me jodin e tij, dhe ta bën shpirtin të madh…sa shtatë dete, duke të fisnikëruar botën shpirtërore:

…duke u futur çdo natë brenda meje

ma zgjerove shpirtin

…dhe më bëre t’i mëshiroj ata që luftuan njeriun

verbuar prej ideologjive…

….Me një dritë të lëngëshme më pagëzove të tërin…

thotë  poeti dhe ne instiktivisht na kujtohet pagëzimi i Jezu Krishtit me ujë, në lumin Jordan dhe drita qiellore që ra mbi kryet e tij në atë çast, duke dëshmuar origjinën e tij si bir perëndie.

Por poeti nuk ishte bir perëndie. Ai  ishte thjeshtë, bir i një të… porsaliruarit nga burgu, i cili dilte  i vetmuar, me një kostum mbretërie/me një kapele republike, dhe rinte  pas vehtes, si pas një dritareje, në pritje të lirive të munguara…dhe priste ndryshimin i paduruar.

Por ishte poet, nuk mund të rinte i mënjanuar. Boll ndënji i heshtur tridhjetë vjet.

Ndaj …me lopatëzën e një ëndrre / zhvendos(t)e  errësirën reth e rotull/ hap(te)i shtigjet që (të) e lidhnin me botën…jo vetëm duke u bërë pjesë aktive, por edhe faktor në botën letrare me poezinë e tij.

Poezia e tij është një urrë që lidh shpirtërat njerëzor, nëpër të cilën kalojnë ëndrrat  e bardha të poetit drejt lexuesve, si nuset  para altarit, kur shkojnë nga krahu i prindit në krahët e dhëndërit.

Ky është çasti që dhëndërit i mehet fryma nga lumtu-ria.

E vlen të jetosh e të vuash në jetë, vetëm për të përje-tuar këtë çast. Asgjë tjetër nuk kujtohet nga jeta. Kaq dritësim ka ky moment, sa që i zbardh dhe i “fshin” gjithë aspektet e dhimbëshme të jetës, si fotot e stampuara në negativin e një filmi, të dalur befasisht në dritë. Mbeten vetëm shënjat e plagëve mbi trup e mbi shpirt. Dhe ato, të stërpikura me një pluhur të artë poezie, sa që ti bën të bukura këto plagë, si piktura të Rembrandit të magjishëm.

Dhe këtë botë humane të poetit që e  bëri t’i mëshi-rojë ata që luftuan njeriun/verbuar prej ideologjive…, duhet të  theksojmë se e projektoi dhe ndërtoi një person vendimtar në jetën dhe krijimtarinë  e autorit, gjyshja e tij, një plakë e vuajtur çame, e rudhosur dhe e kërrusur që , për nga fati në jetë të kujton Rozafën. E murrosur në dhimbjen e saj, me një këmbë tundte djepin e ëndrrave të nipit në Sarandë dhe me njërën dorën  ujiste shpresat e të jatit të tij, në birucat e diktaturës.

Si s’mendoi një herë për vete kjo plakë shamibardhë. Gjithë jetën me skalistir në dorë duke mihur dheun e luleve në obor, në saksi apo në ëndrra, duke i kënduar nipit ninulla për Marko Boçarin e Osman Takën, për tuman-kuqen me festen treqind mexhite  apo të bukurën e trimit larg në More. Dhe e konte (ushqente) me një shqipe të ëmbël, si mjalti, që sado mote të shkojnë, kurrë nuk e haron.

Se duhet të theksojmë që Agimi është një njohës dhe përdorues mjeshtëror  i gjuhës shqipe. I nxjerr fjalët e bukura të shqipes së vjetër si margaritarët nga pinat detare, mbuluar me leshterikë. Margaritarë fjalësh që rezëllijnë nëpër vargje, duke i bërë më të bukura, më të gjalla, më shqiptare poezitë e tij.

Ato poezi joniane që rrjedhin rrëmbyeshëm nëpër shtratin e artit popullor, ashtu siç rrjedhin pranverës përrenjtë e porsa krijuar malorë nëpër shtratin e vjetër të përrenjve, ato poezi që të mrekullojnë me magjinë e tyre, që të duket se je nën stërpikje  valësh përroi a nën stërkala dallgësh deti, që të duket se rend nëpër yje a eksploron botën nënujore,  ato poezi që të mbushin frymëmarrjen me jetë, unë ju them se kanë lindur nga dhimbja e poetit, që ju të mos ndjeni dhimbje në  këtë jetë.

Por ne, le të lexojmë poetin:

Sipër nesh ngrihej si aureolë një fashë hyjnore e

    ëndrrave të notepsura me dritë.

Ajo që nuk e thoshnim me zë,

ishte më e bukur se fjalët,

më e ëndëshme se qumështi i yjeve

që xixëllonjat pinin mbrëmjeve nëpër qiell.

Dëgjonim në heshtje muzikën e shpirtërave tanë…

dhe vinim re se plepat fjalamanë e kishin pushuar

  frushullimën

 të magjepsur.

... Ndjenim në gjoks limfën e trupave tanë

…Edhe një puthje na dukej zhurmë…

Hëm, nuk e kuptuat mirë. S’ka gjë, mos u trishtoni dhe sidomos, mos u përpiqni ta kuptoni.

Poezia joniane e Agim Matos është si dashuria. Ndjehet, përjetohet dhe vetëm kur e humb, e kupton se çfarë ke humbur.

Ndaj dhe unë ju them:- Ndjejeni dhe përjetojeni poezinë e Agim Matos, miqtë e mi.

Me siguri që do lumturoheni.

Dhe unë ju falnderoj që më  nderuat me vëmëndjen tuaj.

Fuqia e fjalës në poezinë e Agim Matos

Albina Idrizi

 

FUQIA E FJALËS NË POEZINË 

E AGIM MATOS 

  Para disa muajsh, mes dhjetëra mijëra lexuesve virtualë nga mbarë bota, hasa në një mesazh të poetes Rune Lazuli që thoshte: shpëtojeni botën me poezi! Sa i besova kësaj thënjeje e cila më ngjalli asociacionet e librave më të mëdhenj të të gjitha kohërave që u mbijetuan epokave.

Sigurisht se kjo pasoi edhe me disa komente mosmiratimi që aludonin në një disonancë të tepruar të mendimit. Por jo nga ata që njihnin fuqinë e fjalës. Jo nga ata që e shkruanin fjalën. Jo nga ata që e jetonin fjalën. Kurrsesi për ata që fjalën e kanë të shenjtë.  Ata që në të gdhendin ëndrrat dhe humbjet, shpresat e zhgënjimet. Ata që në fjalë bien dhe po në fjalë ngriten. Nga  fjala zvogëlohen dhe po nga fjala rriten. Ata për të cilët fjala është shtëpi. Është lëkurë. Është frymë. Fjala është nënkresa e netëve pa gjumë dhe drita e ditëve të dëshiruara, të një jete më të mirë, të një bote më të  paqtë.

Dhe  këto ditë, duke rishikuar përmbledhjet e Agim Matos, gjeta brenda vargjeve të tij bindjen time ndaj mesazhit të Rune Lazulit. Gjeta atë ‘anima mundi’ (lat. shpirti i botës) që frymonte nëpër fjalë, zërin e brendshëm të poetit që Sokrati e quan ‘daimonion’ dhe Horaci ‘mens divinor’ – frymë hyjnore (libri l, satira IV, vargu 43).

 Shpeshherë kur lexojmë një poezi të bukur na vjen ta përsërisim në vete me zë gjersa ta mbjellim brenda nesh fjalë për fjalë në mënyrë që të gëzojmë më pas ndjenjën e kënaqësisë dhe përmbushjes që ngjall ajo.

‘Kur një varg është i mirë, ai nuk të lë ta mërmërisësh në heshtje, apo me zë të ulët, por kërkon ta thuash me zë të lartë’ thotë Borhesi. Dhe mua kjo më ndodhi me shumë poezi të Agim Matos, ndër të cilat.., ja pra përsëri më vjen ta them me zë:

 ZILI

 Më kap zilia kur mendoj se një rrënjë e vetme ulliri
mund t’ia kalojë dobisë sime,

kur një lule me dritat dhe linjat e saj
ua kalon vjershave të mia,

kur një bletë kthehet nga kullota e ngarkuar me nektar
dhe unë i kërkoj vetes llogari në mbyllje të çdo dite,

kur një yll shënon me përpikmëri rrugën e tij
dhe mua më duhet shumë punë për ta gjetur.

Sa herë i mendoj të gjitha këto
përpiqem të kem brenda vetes

një ulli,
një lule,
një bletë
dhe një yll.

A nuk është kjo fuqia e fjalës poetike e cila përmes poetit flet për të gjithë ne. Psherëtijmë, ofshajmë, gëzohemi, mallohemi, qeshim e qajmë sipas rastit, bashkë me autorin. Sepse nëpërmjet gjendjes shpirtërore të tij ne njohim jo vetëm poetin por edhe vetëveten.

Në një lidhje shumë të ngushtë me kohën, vendin dhe popullin në poezinë e Agim Matos ne jo vetëm që mësojmë kështu të kaluarën dhe përjetimet e poetit por jemi atje, me të, shpirtërisht:

‘Habitesha me ata që mbanin shënime rrotull siluetës
së një zootekniku,
pa e marrë me mend se ne vet ishim
qenie që rriteshim në vaskat absurde të një doktrine,’

(TROFTA)

 Njohim dëshirën dhe etjen e madhe për liri me shprehje  metonimike sinekdokash të zgjedhura:

 Veç për ty shikonim udhës
se mos shfaqeshe që larg
siç u shfaqet përmes detit
burrave anijembytur
tokë e dashur e shpëtimit.

 Duke shtuar më tej me një silogjizëm gati apatik nga trazimi dhe lodhja e një bote të ashpër, të pandjeshme, konformiste deri në skajshmëri:

 Krejt të plakur e të thinjur,
do të mbrrinim para Teje.
Gojëkyçur, të hutuar,
sepse më nuk e kuptonim
ishe Ti apo vegimet
që fanepseshin nga lodhja.
Mbi një pirg vitesh të humbur
ngelëm, s’ecëm dot më tutje,
se papritur kish mbaruar
gjithë kuptimi i sakrificës.

                                 (LIRI)

 Përmes një përzgjedhjeje të  fjalëve të figurshme, metaforave të gjalla me të cilat poeti krijon imazhin e tij, ne e shohim se është:

…biri i brigjeve të gjelbra. Biri i rërës dhe i detit.

Sepse, fytyrën e tij nuk mund ta ndash kurrsesi nga buzëqeshja e portokalleve, nga trungjet e menduara të ullinjve.

Dhe kemi përshtypjen se:

 …u mblodhën aromat e tokës,
gjithë dritat, gjithë shqetësimet e detit,
vet mendimet e ullinjve

Dhe e krijuan ate.

Kemi përshtypjen gjithashtu se:

…është çdo gjë mbi këtë dhe që rrahin valët.

(SHQETËSIM PRANVEROR)

 I lumtur në pasurinë e zemrës së tij, gjënë më të shtrenjtë e më të rrallë të kohës sonë ndër njerëz:

 Faleminderit, nënë,
Që më le trashëgim zemrën
me tërë pasuritë që kishte brënda.

Pa testament,
pa noterë,
pa u grindur me të tjerë.

(PASURIA IME)

 Njohim dhimbjen e thellë për metamorfozën e gurtë të qytetit:

 Vetëm thellë pas mesnate, ulem i vetëm, mbi siluetën
e një shkëmbi që rri brënda meje
dhe qaj mirazhin e përmbysur të qytetit.

    (VEGIMI I TRETË VETËM PËR SARANDËN)

 Sa i madh është shpirti i poetit, sa e çiltër, e pastër dhe e pafund dashuria e tij për njeriun në vetëm dy rreshta për këngëtarin zezak:

Ndryshojani ngjyrën
dhe do të më gjeni mua.

Kjo ndodh kur të përfshin fuqia e fjalës poetike dhe  kupton se asgjë më mirë se fjala e shkruar letrare nuk mund të paraqesë tërësinë e jetës shoqërore dhe shpirtërore të njeriut.

Ndaj, të nderuar, zhytuni fundo në poezinë e Agim Matos, në thellësinë e mendimit të tij, surfoni mbi shumëllojshmërinë tematike, shihni imazhet origjinale, ndjeni variacionet ritmike, kënaqjuni vargut të lirë, dhe ju siguroj se do dilni që andej më të rritur, më të mëdhenj, më të pasur për një jetë, për një botë, për një njeri më shumë.

Sepse, nëse jo botën, së paku të shpëtojmë vetëveten me poezi.
         Faleminderit!

 (TREKËNDËSHI POETIK I PAQES, 11 qeshor 2016,)
Karadak, Gjilan.