PIRRO LOLI
SHTËPIA
IME PREJ DETI...
ESE
I
Poeti i lundrimeve të pabëra, Agim Mato e
ka harruar ditëlindjen siç ka harruar deti të tijën. Ai është biri i detit dhe
i jugut, i valëve dhe i mjegullave të bardha. “Jam biri i
brigjeve të gjelbra,, thotë, biri i rërës dhe i detit/Fytyrën time
nuk mund ta ndash kurrsesi/nga buzëqeshja e portokalleve dhe trungjet e
menduara të ullinjve...” Mesa duket nuk ka lindur në ndonjë maternitet, nuk
është ngjizur në mitrën e nënës. “Kam përshtypjen se u mblodhën aromat e
tokës, gjithë dritat, gjithë rënkimet e detit, meditimet e ullinjve , dhe
krijuan mua.” E gjithë poezia e tij është njëkohësisht jeta e tij. Që i
ngjan bunacës së detit që pret e pret të çlirohet. Deri te dallga. Dhe
shtëpinë nuk e ka të zakonshme. Në metaforën aq fine “Shtëpia ime prej
deti”, poeti e plotëson më qartë të veçantën e tij. Po. Ai është kudo ku
rrahin valët. Valë. Dhe breg. Shkumë dhe pulëbardhë. Yll deti , oktapod dhe
anije e mbytur. Agimi i është drejtuar detit që i vogël; ai edhe kur shikonte
lotin e brengës në sytë e nënës, largohej për te “shtëpia“ e tij: një shpellë
detare me foletë e pëllumbave, nëpër valët e detit që llokoçitnin përbrenda si
frymëmarrje deti; atje, askush nuk e ndalonte të takonte detarët e mëdhenj të
botës, Poseidon, Odise, Polifem, Magelan; atje, me ta, çelnin trëndafilët
e erërave dhe shpirti i lulëzonte në heshtje...; në këtë ikje
simbolike për në shtëpinë e tij, shoh qëndresë brenda vetvetes; atje, kjo
shtëpi ngritur mbi shkulmet e detit, mbi valë e dallgë, ilegalisht
udhëton me barkën e Odiseut, mbi ëndrra si mbi kacekët e erës së Eolit.. Dhe ja
kështu , kjo shtëpi fantazmë, prej drite dhe dallge, mbështjellë me trishtimin
e madh të detit, mbushur me mistere të magjishëm, na vjen në të tërë librat
poetikë të Agimit (“Jug”, “Në pragun e shtëpive tona” “Buka e fjalëvë”,”Jashtë
eklipsit”,”Fundo” dhe “Lundrimet”),.. E, ai loti i padukshëm që i rrjedh
përbrenda shpirtit, e bën detin më të hidhur. Vetëm poetët bashkohen kështu me
forcat e serta të natyrës për t’u ikur realiteteve të egra, e për t’u treguar
të tjerëve si shemben muret edhe duke u larguar plot finesë jashtë eklip-seve...(Me
sa duket poeti e ka më të lehtë ta gjejë gjuhën me natyrën se sa me
peshkaqenët e bregut).
Ai është bir i detit. Deti e mbulon të birin me shkumë e ai lëpin
kripën e tij; ai e njeh shijen e tyre, të dhimbjeve dhe të lotëve, të
hidhërimit dhe baladave dhe gjakun e anijeve të mbytura. Ka dhe përmbytje
e zemërim deti; e ndodh që e trash zullumin e, atëherë një copë e madhe toke, bregu
me gjithë pemë, shkëputet e bëhet ishull lundrues e ai, poeti, si Robinson i
vogël, i vetmi në këtë ishull, shihte si skuqej gjiri, si tretej balta, si
shembeshin pemët në ujëra...; ai sheh pamundësinë e lundrimit, si nxijnë
pulëbardhat e gjumi i përzihet me rërë e alga e valët e rrahin brinjëve.
Ka një shtyllë kripe si kollonë kjo shtëpi e, është ndërtuar
e është mbajtur me lot, dert pas derti, brengë pas brenge. E ky lot
poetik është guri i çmuar i urtësisë, talentit, heshtjes dhe durimit. Agim Mato
është poet i ndjenjave të holla, i nuancave e ngjyrave, akuarelit lirik që,
para se të fillojë të pikturojë mbi pëlhurën e objektit lëshon dritë nga
shpirti i tij. Vetmia në atë shtëpi ngritur mbi dallgët me potere është
aleat me trishtimin e, atëherë poeti thërret një pulëbardhë të lodhur. Shpendi
“shkundte krahët dhe pikëlat e saj më binin në fytyrë” Poeti trishtohej
akoma më tepër se pulëbardha ishte nxirë...“I shkoja dorën nëpër pupla/e
merrja me të mirë/Ti rri këtu te deti im /e lusja...E ngopu me diell,
shtoja unë..
Agimi nuk thotë gjë për profesionin, as marinar, as kapiten, (diku
thotë, veç, jam far i vetmuar, diku ngjetkë mësojmë se paska fituar dhe
konkursin për pikturë por nuk e la as varfëria as qeveria...); nuk thotë që jam
poet; nuk e zë në gojë që aty pari është nderuar me urdhërin e lartë “Mjeshtër
i Madh”. Ashtu i heshtur e fjalë pak, atij i peshon fjala dhe është i
gatshëm të nisë udhëtimet. Udhëtimet e tij të parealizuara
dramatikisht. Ai nxiton të kapë kohën e rinisë dhe të energjisë së
humbur kur deti hidhte dallgë të mëdha. Në zemrën e tij janë dyndur
mjegullat e një rrëmeti të bardhë...Dhe sirenat e udhëtimeve tashmë kanë rënë.
Epo, mirë! Rrugë
e mbarë kapiten!
Rrugë e mbarë
poet!
II
Në këtë sprovë, më tepër se trishtimin poetik dhe
“pyllin e djegur nga rrufetë”, unë dua ta vë theksin në kontrapuntin, në
procesin e energjisë krijuese në rrethana të rënda.
Poeti i ngjan një lumi që, kur i vënë pengesa përpara, i presin
vrapin, ai mblidhet në vetvete, grumbullon potencialet e veta dhe në
një moment shpërthen vrullshëm, i çan digat, madje, dhe në humnerë kur bije,
bëhet ujëvarë perçeshkumë e lëshohet më të poshtë me të gjitha ngjyrat e
ylberit.
Nuk them që mbi ata që ka kaluar katastrofa ka kaluar fati, jo. E
kam fjalën për talentet, poetët, edhe pse ndër ta me plot përja-shtime.
Në shtjellimin tim, këtu, dëshiroj që ta drejtoj vëmendjen në thelbin e
dukurisë utopike, atje ku fantazia na fton për festë. Dihet që krijimtaria
shkencore e artistike shtyhet pas nëse kërcë-nohet ekzistenca. Dhe jo rrallë
bëhen fataliste pyetjet: “ përse të rroj , përse të shkruaj“...Por pyes veten:
nëse A. Mato nuk do kish kaluar në censurën e heshtjes të persekutimit, a do ta
kishim shtëpinë e tij prej deti, poezinë e mungesës, të farit të vetmuar, apo
të lundrimeve të parealizuara? Jo, përgjigjem.
Lindja e poezisë tek një individ është identike, analoge me
katastrofën shprisëse të natyrës. Si një molepsje nistore...
Ndonse në dukje i pafuqishëm, madje i kërcënuar, poeti
është “ligjvenës i panjohur” i shoqërisë. Ndaj të gjitha diktaturat tremben nga
poetët. Shigjetat e pushtetetit (veçanërisht diktatu-rave) drejtohen nga
kundërshtarët shpirtërorë, të përveçmit; ato synojnë kaltërsinë e qiellit,
sepse u duket bosh...
* * *
Para se te njihja Sarandën me atë prerjen e saj vetullore, buzë
detit, njoha Agim Maton me “Jug”(1969) dhe “Në pragun e shtëpive
tona”(1974) Të dy ishim në lulen e rinisë dhe kishim filluar të ndiqnim rrugën
e poezisë. Ose të Kryqëzimit. Erdhi heshtja në fillim. Ose urdhri për të
heshtur. Ishte e rëndë heshtja, e rëndë si baltë varri. Ç’i kishte
ndodhur Agimit? A thua deti kish rënë në bunacë? Po, po. Gjithçka në ujë e
nënujë kish rënë kokëposhtë...Asnjë valëzë, asnjë klithje pulbardhe. Shurdhëri.
Boshësi. Vetëm një re në cep te detit. Mos vallë dhe deti vdes? Pse dhe natyra
duket si një kartolinë që zverdh?...”Do shkojë bunaca. Ajo re/në cep si e
pafaj,/S’është çudi që brenda vetes/djepin e stuhisë do të mbajë...”
Po “bunaca” zgjati shumë, o vëlla, shumë. Ja, ti po çapitesh
në galeritë e braktisura pas tridhjetë vjetëve. Befas para syve t’u shfaq një
frushullimë krahësh. Nuk qenë lakuriqë nate që të binin para këmbëve si gjethe
të këputura vjeshte... Kjo bunacë, veç heshtjes paskësh edhe emra të tjerë:
Kartonëzim, brumëzim, ideondalim, apolitik, i padëshirueshëm...dhe më keq,
burg, izolim..dhe akoma më keq...Yjet e detit tënd të dashur po
shuheshin dhe pulëbardhat nxinin. Vinte zëri nga lart: ti atje, ule kokën,
hesht, mos shkruaj, mos boto...; i ati dënim politik i biri, poeti goditet në
thelbin e shpirtit të tij, te librat. Hesht, pra, dhe mos guxo...Ish kohë
plenumesh, burgjesh, dosjesh dhe duartrokitjesh. Dimrat dhe mëritë e
mëdha nuk kishin të mbaruar. Turma e verbër duartrokiste
viktimizimin e vetvetes. Një popull i tërë trushpëlarë, pa gjuhë, pa mendim.
Jeta tkurrej në lëkurën e vet. Ekzistenca e individit lëkundej në fije të
perit.
...Poeti hesht i trishtuar. Ti mund të imponosh zërin e heshtjes,
Ti mund të m’i ndalosh lundrimet, por jo fluturimet. Jo. Jo valët e detit, as
valët e mendimit, as simbolin e metaforën që faqeve të poezisë së Matos klithin
dhe mbushin hapësirën e ekzistencës me rubinë të zinj. Ka mbushur një grusht me
guaska deti, i trazon me duar e i duken kaq pa vlerë..”Ç’u bënë jetëzat
brenda tyre, korale të ftohta pa vlerë që vala i flak orë e cast në breg....Poeti
si Hamleti, kundron llogoret e braktisura e ato të vdekura, pa atë shkëmbim
lëndësh jetike, (pa poezinë) ngjajnë si skulptura absurde që valët e
kohës i flakin në harresë. Si nënëmadhja te “Qafa e botës” që
qeveriste shtëpinë e tash pas braktisjes policeske duket si guaskë pa jetëzën
brenda, vazo antike prej balte. Shkretë. Bosh. Ish kohë plenumesh e dosjesh e
burgjesh e duartrokitjesh...ish koha e poetëve gjuhëprerë. Ish koha e
frikës nga fjala. Dhe frika kërkon dhunën dhe gjakun e metaforës.
* * *
(Agim Mato dallohet për simbolin dhe metaforën. Vini re te “Thertorja”:
Një kanal gjaku rrjedh anëdetit dhe skuq tërë fëmijërinë e tij. Aliteracionet
mjeshtërisht të përdorura nga poeti japin një pamje tepër makabre. Kope
derrash, peshkaqenë, sharra elektrike, thika të mprehta, vare për trullosje,
prerje gabzherrësh hungërimë derrash ...dhe gjak, shumë gjak...; fëmijët
përpëliten në gjumë të tmerruar...kanali i gjakosur gjakoste dhe anëdetin, ku
prisnin gojëhapur peshkaqenët... tragjedi, thotë poeti, dhe lexuesi, jo vetëm ai i jugut, kujton burgjet,
hetuesitë, torturat...jo në skenë teatrale aktorësh, jo... O Zot! Po Zoti nuk u
verbua kur hetues e policë bastisën shtëpinë time; Zoti nuk foli as kur fara e
burrit të nacionalistëve trima torturohej e pushkatohej; as kur
burgoseshin e vareshin poetë...(Kam njohur një “hero populli” që ishte dekoruar
se gjatë hetuesisë së një “agjenti” e kish detyruar viktimën të fliste
duke i prerë aortën me majë të thikës...dhe gjaku qe hedhur vrushkull në murin
e birucës...)
* * *
Askush nuk iu afrua drurit të kryqëzimit tim. Dënimi i ka dhimbjet
personale. Gozhdët, pikat e gjakut, familja, janë personale. Dhe qëndresa
dhe metafora dhe ringjallja gjithashtu. -
Në kësi rastesh çdo rast ka këmbët e veta dhe asnjë
shembull nuk mund të merret për shembull. Shpresa nuk mund të fitohet apriori.
Rrënjët e saj, tek poeti kanë të bëjnë me ëndrrën, andaj shpresat,
dëshirat dhe vegimet janë gjithnjë të ekzagjeruara. Sidoqoftë portat e së
ardhmes kurrë nuk mbyllen plotësisht përndryshe duhet ta kishim braktisur
aksiomën ontologjike të së nesërmes ku do të vdiste çdo dije, letërsi dhe
art... Ti m’i ndalove lundrimet por nuk arrite dot te krahët e fluturimeve...
Poeti tej dhimbjes dhe kryqit i shmang zërat e urrejtjes dhe
gjëmon nga brenda, hamendëson botën, riemërimin e saj, lundrimet e
pabëra, anijet e mbytura, poezinë...Ai nuk është materie e zakonshme, ai
zogpoet) është aliazh pasionesh e shpresash. (Te “Feniksi” energjia e tij kalon
përmes dashurisë, përmes dritës së syve të saj dhe, të dashuruarit ndihen
në liri si gjysmë perëndi, të gatshëm për fluturime; feniksi shkund
krahët, ringjallet; sepse vetëm në liri deti mbetet det e qielli, qiell.
Ky feniks i jep kuptim frymëmarrjes së poetit.
* * *
Hesht ti! Ule kokën! S’ka lundrime për ty. Deti është i rrethuar.
Dhe qielli. Shko puno atje ku të thonë, ha një copë bukë dhe hesht... Ndalohen
peshqit të notojnë më tej. Ndalohen zogjtë të fluturojnë më larg....
....por jo, jo poeti. Jo. Poeti ëndërron, dhe në ëndrra botën e
tij, metaforën; se ëndrrën dhe shpirtin e poetit nuk ka burg e izolim që ta
bëjë zap. Dhe Agim Mato e di mirë se lundrimet e mëdha fillojnë nga shpirti.
Dhe ëndërrimet sidomos. Poeti është qenie e mbarsur. Tek ai nuk shuhet nga
asnjë rrethanë dashuria nistore për poezinë e paraardhësve. Që është jo vetëm
ushqim vital por, në talentet e vërteta, shndërrohet në konflikt rivlerësues,
pa të cilin nuk mund të ecësh si poet...Lirizmi i Agim Matos, malli dhe
dhimbja, Akuareli fin i peizazheve të jugut, sidomos ajo ndjeshmëri e lartë në
të gjitha poezitë e tij, nuk është vetëm vlerësim përvojash poetike por dhe
mohim. Vetëm kështu poeti bëhet vetvetja.
Ishin krahët e dëshirave të vjetra, ëndrrave të dikurshme. Ato nuk
kishin vdekur. Ato qenë ngjeshur e përplasur brinjëve në gjoksin e poetit. Ato
ulërinin nën zë dhe po shkallmonin galeritë dhe muret e minierës. “E
pashë vrullin e marrëzive të dikurshme/për të përplasur kokën tek e
paarritshmja.” Dhe një zë i brendshëm klithi: në djall galeritë e frikës,
në djall ankthi dhe komoditeti i vonuar. “Poezia është si fosfori, ndrit më
tepër në çastin kur provon të vdesë”(R. Barth). Motorët e metaforave
shkrepën fuqishëm, llambat u ndezën nëpër galeritë e hapura që përqafonin
të zotin e përlotur nga malli; ndërkohë jashtë minierës turmat shkelnin mbi
frikën.
Kishte ardhur një kohë tjetër.
* * *
Disa pengesa, “për trumcakun e uritur për një copë qiell”, për detarin për një barkë lundrimi,
për vetë valën e detit, që i mohojnë bregun, janë të lidhura fort me
ekzistencën; pyll i djegur nga rrufetë, por kurrë nuk mungon bërthama,
ankthi, afshi i fry-mëzimit. Është vërtet i trishtuar dhe i trembur zogu që
kërkon qiellin por në ëndërr, nuk i mungon gjethi i puthjes në
sqep...Në këtë rrugë kanë kaluar poetët më të shquar kudo në botë. Pengesat
kanë shumë emra, diktaturë (fashizëm a komunizëm), sëmundje, aksidente,
varfëri, dashuri të dështuara, mëkate, drogë, alkolizim, vrasje, vetvrasje
etj. (Ferri ka më shumë se nëntë rrathë) Poetët më të shquar janë rezultat i
trysnive të ndryshme dhe kanë preferuar më tepër ferrin se parajsën...
Në këtë prizëm stalinizmi përbënte një kusht të domosdoshëm për
fenomene të tilla si Mandelshtami, Pasternaku, Solxheisini apo dhe Cvetajeva e
Ahmatova; e pse jo ai dekori aq pikëllimtar e i padurueshëm ku
vetëvriten talente të fuqishme si Esenini e Majakovski...
* * *
Vetmia e poetit, e imponuar ose e zgjedhur si e vetmja mënyrë
produktive për çdo krijimtari është bunaca e poetit, pjesë e ndëshkimit ose
periudhë e mbjelljeve të mbara. Shtëpia e detit, veç të tjerave
është shtëpia e vetmisë, burgu i bukur, qëndresë dhe ikje prej
realitetit, kabineti i punës krijuese. Ky simbol kaq i bukur polivalent,
kaq origjinal i Agim Matos, përmban edhe izolimin, atë ndëshkimin aq absurd për
t’i ndaluar lundrimin, por dhe identitetin, lirinë për të ëndërruar, rezultat i
krejt poezisë së Matos për të udhëtuar shaluar mbi kalin e detit,
(pegasin antik të poezisë).
...Nuk është e rastit që poeti zhytet thellësive të detit e
viziton varrezat e anijeve të mbytura. E së bashku me shpesët e detit imitojnë
pasthirrmat e ushtarëve; ai prek me dorë ndryshkun e trashë të kripës,
historinë, luftërat, zemërimin e Poseidonit, takon gjeneralë e perandorë,
katastrofa stuhish e zemërim dallgësh...O poet, i, them unë në vesh, kapiten a
paleolog, perandor, a ç’djall tjetër mund te jetë poeti, mos duhet ta shtyjmë
dhe ne me shpërfillje të shkuarën tonë; boll e mbajtëm mbi shpinë si peshë të
rëndë me flota e ushtri, me pseudoheronj, me beteja të humbura e gjakderdhje;
me frikë, dhunë e fjalë të ndaluar; mjaft me forcat e errëta të së kaluarës që
na pllakos të sotmen si mallkim permanent. Le ta lëmë detin të mbetet det në
lirinë e tij dhe kujtesa jonë të largohet nga fushat e minuara të së
kaluarës...
* * *
Farit të pikëllimit te “Far i vetmuar në Jug”
vërtet i është mohuar funksioni, orientimi i anijeve, por jo lënda poetike.
Vërtet ai dëshironte të ishte Far në një shpatull deti a kryqëzim erërash, të
orientonte anijet, por..., ç ’kërkon, o njeri, kur ty të është mohuar lundrimi?
Ja poetifar, i nxirosur, i gërryer..., i pëgërë nga glasat e hënës, i
përmjerrë nga yjet, krejtësisht i vetmuar e i harruar; ashtu pikëllimtar në
mes të detit, i fikur, dritëshuar , pa funksion; askush nuk vete ta pastrojë,
t’i ndezë flakën, t’i këndojë shpirti. Askush nuk e do të ndezur, askush nuk e
do të zgjohet poeti, jo, jo! Atë e kanë fshirë nga hartat e detit...
Po ky far i harruar mbi humnerën e detit dallon nga të tjerët,
numrat serialë, që tymojnë me dritë hua, artificialisht anipse hiqen si diell a
si hënë. (Ka ndër nesh në jug e në veri që maten edhe me hijen e mëngjesit a të
darkës) Ata nuk e meritojnë poezinë. E unë kur marr rrugën për Sarandë,
së pari takoj farin e vetmuar. Se e di, të vetmuarit i bëjnë ballë ditës, ata
që ngrihen nga hiri, e shkruajnë vetë biografinë dhe jetojnë me legjendën e
vet.
Ky det i kaltër dhe përvojat i kanë mësuar Matos se “Në ujërat
e cekëta, ku jetojnë veç peshq meskinë, nuk mund të nderen pëlhurat/nuk mund të
gatiten stuhitë.. Dhe më tej unë i them : As poezia, as legjendat, madje as
ndonjë poezi që duket si anësore por shkëlqen në vetvete me yjet e qiellit dhe
të detit (si “Afërdita”) Tashmë poeti është kumbar i njohur, jo i ndonjë
foshnje, por i poezisë, që ai ia ka prerë kërthizën ndanë brigjeve të detit
prandaj poetët nga dhimbja e madhe klithën. Përvojë deti kjo, valësh e dallgësh
të serta, përvojë fjale e tingulli e ritmi e ngjyrash. Dhe i tha deti
poetit: “Ti duhet ta pish kohën/ të bëhesh i kthjellët si unë.”
Dhe ritmet e zemrës si valët e detit, rrahin vrullshëm e
valëzojnë, shtyjnë dhe tërheqin rërën e ndritshme si mbylljen e një refreni për
një këngë te re.
Charlotte (USA) tetor
2015
Nessun commento:
Posta un commento