Juan Karlos Galeano

JUAN KARLOS GALEANO

Përktheu Agim Mato

                Juan Carlos Galeano lindi në vitin 1958 në Florencia të Amazonias Kolumbiane. Në 1983 emigroi në Sh. B. A.,  ku jep leksione për poezinë latinoamerikane dhe kulturën e popujve të Amazonës në Universitetin shtetëror të Floridës. Ka publikuar përmbledhjet poetike “Baraja inicial” 1996, “Amazonia” (2003 dhe 2011), “Sobre las cosas” (2010),  “Historias del viento” (2013) dhe “Yakumama and other Mythical   Beings” (2014 me tekst origjinal dhe përkthimin në anglisht) Është autor i  “Polen y escopetas” (1997) një studim mbi poezinë e “Violencias” në Kolumbi. Ka përkthyer në spanjisht poetë të gjuhës angleze si  Charles Simic, Mark Stand e të tjerë. Nga viti 1995 interesi i tij për narracionin simbolik të peshkatarëve, gjuetarëve dhe banorëve indigjenë të xhunglave e brigjeve e çoi për udhëtime gjatë shumë lumenjve amazonianë. Nga punët në këto terrene kanë lindur antologji të miteve “Cuentos amazonicos” (2005, 2007, 2014) , “Folktales of the Amazon” (2008)  dhe dokumentari “The Trees Have a Mother” (2007)  Poezia e tij me prirje të gjuhës së folur me spunto humoristike dhe penelata surrealiste, ndërton një mitografi personale bazuar mbi kozmovizionin e popujve amazonianë. Më shumë se të pajtojë  kulturat e larta me folklorin, Galeano adopton me edukatë dhe modesti perspektivën indigjene, animiste dhe fantastike dhe e realizon me shikimin e botës së qartë fëmijërore. Në botën e xhunglës të gjitha qeniet të animuara e të paanimuara janë të lidhura me një rrjetë kryqëzimesh, ekuilibri dhe ndërkomunikimi. Duke rimitologjizuar një ambient ku njeriu është pjesë e një fluksi të shumëfishtë i kthen në një raport më të thellë e komunitar me natyrën në dallim me civilizimin dominues që shfrytëzon dhe shkatërron, duke varfëruar universin me gomën e tij fshirëse. Poezitë janë shkëputur nga përmbledhja “Amazonia”

DASHURIA E MALEVE ËSHTË NJË GJË SERIOZE

Malet dashurojnë në çfarëdolloj moshe. Një mal me

miliona vite

dashurohet me një person në të njëzetat.

Një mal i përgjumur pret prej mijëra vitesh një puthje

nga çdokush.

Mali në formë kupe dëshiron që ta puthin vetëm ëngjujt.

Malet që dashurojnë të tjerë male e shprehin thjeshtësisht

ndjenjën,

duke shkëmbyer kolonitë e zogjve.

Duke kthyer kokën mbrapa, një njeri e kupton se një mal

e ka ndjekur.

Mali që ulërinë dashurinë e tij është me të vërtetë një

bishë.

Me vetëm pak oriz dhe ujë çdo ditë, një mal është më

i lartë dhe më i mënçur.

(Malet me lekë dhe me tesha të palara nuk provojnë të

njëjtat ndjenja.)

TRYEZA

Tryeza ëndërron shpesh se është një kafshë pylli.

Por në se do të ishte një kafshë nuk do të ishte një tryezë.

Në se do të ishte një kafshë do të kishte marrë rrugët

si kafshët e tjera

në mbërritje tek motosharrat që çajnë pemë për të rinxjerrë

 prej tyre tryezat.

Në shtëpi çdo mbrëmje vjen një grua

dhe i shkon një leckë të lagur mbi shpinën e saj  si mbi

shpinën e një kafshe.

Me të katër këmbët e saj tryeza mund të kishte ikur nga

 shtëpia.

Por mendon për karriget që e rrethojnë dhe një kafshë nuk

 mund t’i braktisë fëmijët e saj.

Ajo që i pëlqen më tepër një tryeze është që gruaja ta

 gudulisë ndërsa mbledh thërrimet e bukës

të lëna nga fëmijët.

KOLEKSIONISTI

Djali që koleksionon guralecë dhe xixëllonja

            ëndërron planete dhe yje.

Planetet kanë hënat tyre, fshatrat, kafshët dhe njerëzit.

            Ndoshta shtëpinë dhe qenin.

Në dhomën e tij xixëllonjat të mbyllura nëpër shishkëza

            ngjajnë me tufa yjesh në qiell.

Guralecët janë planete historinë e të cilëve djali e harron

gjatë gjithë ditëve në shkollë.

BALONAT

Duke munguar letra për të ndërtuar balona lëshonim për të

 fluturuar dritaret tona.

Dritaret me përparëset e tyre të bardha na tregonin ato që

shihnin.

Por indigjenët që ndiqnin duke fluturuar dritaret tona

            nuk kishin shtëpi apo dritare për të lëshuar të paktën 
edhe një balon.

Ishte e natyrshme që indigjenët të dëshironin që të bënin

të fluturonte diçka.

Në këmbim të peshqve të krimbur, hutave grabitqare që

 fluturonin në trajtë rrethi

u lidhnin një fill në qafë dhe u shërbenin si balona

indigjenëve.

KANOA

Një kanoa që ka lindur një njeri e le në një plazh

dhe vazhdon në rrugën e vet.

Njeriu qan nënën mizore që largohet duke u dhënë remave.

Nëna, nga ana e saj, i bën shenja lamtumire me rema

Njeriu qan si çdo i porsa lindur;

(Edhe sepse duart e tij nuk funksionojnë si rema

për të ndjekur nënën.)

Mamaja nuk mund ta ngushëllojë sepse duhet të lerë të

 tjerë njerëz në të tjerë vende.

Njeriut nuk i ngelet tjetër veçse të qetësohet.

Bën ndonjë hap, sheh rrotull, dhe kujtohet se duart i

 shërbejnë

edhe për të kruar kokën.

VAJZA

Një vajzë që noton në lumë e ndjen veten të dashuruar me

të.

Prindërit do të donin ta martonin me një automobil, më

mirë të kërkonin një tjetër burrë, për ta hequr nga ky lumë.

“Mund të ndodhë që marrëdhënia me lumin të shqetësojë

            dikë tjetër në univers” thonë disa.

Era dhe të tjerë më të famshëm, merakosen; e thonë në

radio,

shfaqen në televizione.

Merakoset dielli që vjen në mëngjes ta përshëndesë me

shportën e thurur me jukë.

Zemërohet një re që kërkon të hyjë nga dritarja e saj

            për ta çuar shumë larg.

Por vajza çan ujërat, askush s’e di për ku, mes krahëve

të lumit të saj.

YJET

Në të gjitha netët, im at dhe unë, të shtrirë në lëndinë,

            shikonim yjet.

“Për çdo gjë që lind në univers shkëlqejnë yjet” më thoshte.

Në të gjitha netët pyesja  yjet në ç’ ditë kishin lindur atje

            kafshët dhe pemët, për t’u festuar ditëlindjet.

(Indigjenët thoshnin se duke vdekur shndërrohemi në

kokuyos[*] dhe pastaj në yje.)

Në të gjitha netët ua kërkoja. Po atyre nuk u interesonte;

shuheshin dhe rindizeshin sikur aty poshtë të festoheshin 
gjithmonë ditëlindjet.

RETË

Im at kishte ardhur të jetonte në Amazonnia për t’u mësuar

indigjenëve

të krijonin gjëegjëza me retë.

Për ta ndihmuar, në të gjitha pasditet, im vëlla dhe unë

vraponim pas reve të zellshëm që t’i zbrisnim poshtë.

Retë dukeshin e zhdukeshin si të ishin mendime.

Pranë shtëpisë sonë indigjenët vihen në rresht

për të kompozuar puzle me retë më të familjarizuara për ta.

Këto re ngjajnë me pemë dhe këto të tjerat u kujtojnë

pirarukuset*

Atje poshtë indigjenët kërkojnë një re për të kompletuar kokën 
e një armadilloje.

“Me ujin e lumit dhe lojërat e qytetit” u shkruan im at

 miqve të tij

“indigjenët tanë dëfrehen dhe mësojnë të mendojnë”

Im vëlla dhe unë preferojmë që retë të bëhen vezë të

rrahura

për t’i ngrënë me qumësht në orën e darkës.

GOMA FSHIRËSE

Njeriu që ka nevojë për hapësirë në tru për gjëra të

rëndësishme

kalon çdo mbrëmje një gomë gjigante në ballë.

Shuan shumë mendime të tokës së tij dhe çdo ditë

zgjohet

me më pak kilometra katrorë kujtimesh.

Prindërit i thonë të ketë kujdes nga shuarjet. Në se i shket

dora

një ditë do t’i fshijë për fare edhe ata..

Njeriu i siguron se është praktikuar shumë tashmë:

shuan vetëm

tokat dhe gjërat pa rëndësi.

U thotë se di të krasitë gjethet nga pemët dhe të lerë pa

prekur shtëpitë dhe njerëzit.

LETICIA

Dielli dhe retë luajnë letrash në mesditë.

Retë kur fitojnë lenë të bien peshq dhe delfinë në rrugët

e Leticias.

( Në se humbin zbresin të theken në diell bashkë me

turistët)

Peshqit bëhen taksistë dhe në të errur shkojnë të flenë

midis yjeve.

Në perdet e shtëpive delfinët u bien kitarave dhe joshin

vajzat.

Zemra e zjarrtë e një reje thotë se nuk mund të konkurrojë

me diellin.

Dehet dhe zhytet e veshur në lumë.

Dielli shfaqet çdo mbrëmje si përtypës zjarri cirku që

udhëton buzë lumit

dhe pastaj lahet bashkë me delfinët dhe vajzat.

KURUPIRA[2]

Me një këmbë që sheh përpara dhe tjetrën pas, Kurupira

ecën nëpër pyll,

duke mbrojtur kafshët dhe thurur gërsheta me palmat

adoleshente.

Gjuetarët i falin cigare Kurupirës që t’u zbulojë sekretet

e tij.

Kurupira thith duhanin dhe nga tymi formohen shtigjet

ku shfaqen kafshë, pemë dhe fruta.

Po njerëzit nuk duhet të gjuajnë të gjitha kafshët, pemët dhe

frutat. 

Kurupira mundet t’i fryjë tymit për të bërë që të zhduken

nga sytë kafshët, pemët dhe frutat.

Mund t’i fryjë gjithë tymit të tij për të bërë që të zhduken

nga sytë shtigjet që të çojnë tek to.

Mundet edhe t’u zbulojë kafshëve sekretet për të gjuajtur

njerëzit.

LOJË

                                                George Auzenne, in memoriam

Vëllezërit, mali dhe deti përdorin lumin që i bashkon si një

litar për të luajtur.

Një ditë detit i hipi në kokë për të lëvizur malin dhe ai u

 përmbys

me gjithë kazanin e tij vullkanik mbi toka, shtëpi dhe

 njerëz.

Kur deti nuk e priste mali tërhoqi drejt vetes lumin

dhe ai mbyti mijëra kafshë e peshkatarë që jetojnë mbi

 brigje.

“Po më e keqe është se edhe lumi i hyri kësaj loje”

thotë një plakë.

Njerëzit i luten universit dhe yjeve t’i mësojnë këtij çifti të

panjerëzishëm sjellje më të mira.

Universi dhe yjet thonë se nuk duan të fusin hundët në

çështjet familjare.

MËSIM

Sa panë flakërimat e para të luftës dhe vrimat nëpër

mure prindërit e mi

vrapuan në pyll.

Për të më shpëtuar më pikturuan me ngjyrat e një papagalli

dhe më çuan të jetoj pranë indigjenëve.

Vëllai im rritej në qytet duke studiuar jetën inferiore të

gurëve dhe fishkëllyer muzikë klasike.

Kur më risollën në shtëpi të mitë lexonin gazeta dhe

dhomat shkëlqenin nga pasqyrat.

Sa për mua isha i lumtur të ndiqja parashikimin e kohës.

 SHTËPITË

Një ditë banorët e Leticias u zgjuan pa shtëpitë e tyre dhe

 vendosën të shkonin për t’i kërkuar.

“Bënte tej mase nxehtë kur dolëm për një xhiro”, thonë

shtëpitë;

ndërsa dhomat e tyre hyjnë e dalin andej këndej nëpër

fusha.

Njerëzit e kuptuan këtë veprim për të çuar fëmijët të lozin

në hapësira të lira.

Po disa shtëpi kanë edhe një lojë të tyre dhe njerëzit

mrekullohen kur shohin shtëpitë të bredhin me 
antenat televizive të hapërdajnë retë.

Pasditeve, për t’u rifreskuar luajmë kush të rrëzojë

për tokë më shumë re.

Përnjëherësh, nga forca për të ndjekur retë, njëra nga

shtëpitë gati i hipi përsipër pronarit të vet.

Atëherë njerëzit u thanë shtëpive tani mjaft më me këtë

lojë,

që të mbledhin dhomat e tyre e të kthehen në fshat.

“Këtu po argëtohemi shumë, po argëtohemi shumë”,

përgjigjen shtëpitë,

ndërsa dhomat e tyre hyjnë e dalin duke lojtar kukamçefti.

PRITJA

Kush pret shikon peizazhin duke pritur

atë që nuk do të vijë.

Në largësi shihet shumë mirë kush nuk do të vijë.
Shquhet në një barkë të vetmuar, në qiell,

midis reve.

Dy pemë shtrijnë degët për të ngritur dollinë e

suksesit të ditës.

Kush pret do të jetë i lumtur në se kokrrizat e diellit

që hyjnë në sallë
do të donin të transformoheshin në atë që do të vijë.

Kush nuk do të vijë kalon me kalin e një mize

pa pyetur se si shkon.

Kush pret do të donte që edhe barka e vetmuar dhe

retë të preokupoheshin.

Nuk do të ishte aspak keq në se pemët e dollisë

të tregonin një lloj interesi.

PEMË

Një njeri i dashuruar me një pemë shkon të bashkëjetojë

  me të para martesës.

“Kështu nuk do të duhet të kërkosh më ujë dhe ushqim”, i

thonë miqtë.

Çdo mbrëmje njeriu kreh flokët e pemës dhe pastaj ulen të 
marrin çaj së bashku me miqtë e tyre, planetet dhe yjet më

të afërt.

“Life” dhe revistat ekologjike tregojnë historinë e tyre të

dashurisë për botën e tërë.

Po një ditë njeriu u lodh së pari gjithmonë të njëjtat fytyra:

            diellin, hënën dhe yjet.

Familjarët, ekologët dhe yjet më të afërt vijnë t’i thonë se

përse nuk dëshiron më të jetojë me pemën.

Njeriu përgjigjet se ka menduar të martohet me një lumë,

apo një re apo diçka tjetër të ndryshme.

SHTRIGAT

Pasagjerët në udhëtimin turistik nga Liverpuli në Iquitos

janë turbulluar

nga prania e dy shtrigave në bord.

“Çfarë bëjnë këto shtriga në bord? Nuk ka shtriga këtu në

Amazonia” ,

surprizohet kapiteni dhe konsultohet me Enciklopedinë

Britanike.

“Kanë dalë nga kështjellat e disa librave që po lexonim”,

rrëfejnë dy fëmijë të trembur.

Çifti nga Anversa qorton fëmijët dhe i kërkon të falur

kapitenit.

Edhe shtrigat marrin qortimin e duhur dhe kapiteni i

urdhëron

të kthehen shpejt në kështjellat e tyre mesjetare.

Po fëmijët i kishin hedhur librat në lumë.

“Nxehtësia dhe lagështia e Amazonias na kanë detyruar të

dalim duke fluturuar nga kështjella”

shpjegojnë me zë të dridhur shtrigat.

Pasagjerët i luten kapitenit që t’i kthejë në Europë.

Kapiteni konsultohet me Agjencinë turistike të Liverpulit

            dhe vendos t’i kthejë mbrapsht,

me konditë që shtrigat ta ndihmojnë për të fshirë kuvertën

e anijes.

QIELLI MUND TË SHNDËRROHET

NË NJË PËRBINDËSH

Midis qenieve të universit, qielli është një nga më të

mëdhenjtë dhe më të mirët.

Një i aftë që të mbrohet nga gjiganti me një sy të vetëm.

Qielli është i dërguari special që asiston në dasmat e të

varfërve dhe të pasurve.

Mund të paraqitet me veshje të ndryshme por arrin

gjithmonë në kohë.

Për shumë qielli është një baule prej nga kërcejnë jashtë

një pafundësi monedhash.

Disa kisha e mbajnë atë si një qengj.

Të dielave prindërit i çojnë fëmijët ku toka bashkohet me

qiellin për të përkëdhelur leshin e reve të saj.

“ E dashura ime, sytë e tu kanë kaltërsinë e qiellit” i thotë

një djalë të vluarës së tij në një kopsht publik.

Shpirtrat, zogjtë dhe retë janë me fat sepse qielli nuk u

kërkon të paguajnë

as edhe një qindarkë.

Çdo herë që një zog  pi ujë shikon qiellin me mirënjohje.

Qielli buzëqesh.

Në se për një arsye qielli do të tërbohet, ai mund të

shndërrohet

në një përbindësh dhe mund të shtrydhet me një gisht të tij.

DUARTROKITJE TË TJERA PËR SHIUN

Asgjë si shiu që bie nuk i bën qeniet e tokës të lumtur e të

afërt me vetveten.

Shumë e ndërtojnë shtëpinë e vet me çati prej llamarine

për të duartrokitur shiun.

Çfarë bën shiu kur nuk bie? Qahet për erën bashkë me

qiellin?

Është i preokupuar të kujdeset për fëmijët

            ose në përgatitjen e darkës?

Zbukurime dhe pasta për shiun.

Pulat dalin nga nën çatia për të ngrënë krimbat e shiut të

ardhura nga qielli.

 I luten perëndisë së shirave.

Në dalje të kishës një çift të  martuarish merr bekimin

e shiut. 

Edhe pse i prish krehjen më të mirë të jetës së saj gruaja

është e lumtur.

Familjarët dhe miqtë duartrokasin.

Edhe toka, një besimtare e vërtetë, ndjehet e bekuar nga çdo

pikë shiu.

Të tjera duartrokitje për shiun.

Ndodh që shiu i entuziazmuar shumë nga duartrokitjet

 nuk pushon

dhe përmbyt fusha dhe qytete.

Kur ndodh kjo toka nuk ndjehet shumë e bekuar

---

[*] Kokuyos është një koleopter luminishent i gjinisë Pyrophorus, tipik i Amerikës tropikale i ngjashëm me xixëllonjat në kulturën tonë.

* piraukus të njohura edhe si arapaima, një lloj peshku i madh i lumit Amazonia.

[2] Folklori brazilian është i pasur me karaktere legjendare dhe Kurupira është një nga ato kryesore. Sipas legjendës, e thënë kryesisht në brendësi të Brazilit, Kurupira banon në pyjet braziliane. Me shtat të shkurtër, ka flokë të kuqërremtë (ngjyrë zjarri) dhe këmbët e tij janë kthyer prapa. Ky indian i vogël është i fortë dhe shumë i zgjuar. Është mbrojtësi i bimëve dhe kafshëve të pyllit.