Kopshtet e kujtesës

KOPSHTET E KUJTESËS

 Antologji poetike në gjuhën greke, botuar në Athinë

U botua në Athinë antologjia poetike "Kopshtet e kujtesës" ku janë përmbledhur poezi nga dy libra të mi, "Jashtë eklipsit" dhe "Fundo". Antologjia ka 134 faqe dhe është botuar nga shtëpia "Odhos Panos" me pronar zotin Jorgos Hronas. Përkthyes është poeti i mirënjohur Andrea Zarballa.
Përmbledhja është shpërndarë në shumë librari të Athinës, Selanikut, Patrës, etj.

Njeriu i zogjve

NJERIU I ZOGJVE

Çdo mëngjes, sa del rrezja e parë e diellit,

Sa shfaqet njeriu i zogjve te porta e atij parku të madh,

nga pemët, nis kori i gardalinave dhe kanarinave

në kafazet që lëkunden në ajër

nga frushullima e krahëve të tyre

“Shëët, shëët!” u drejtohet

dhe tund duart, duke u kërkuar të heshtin,

të mos ngatërrojë radhën e punëve.

Hap lesat prej teli, u hedh melin, farat e drithit,

të gjembaçëve, vezët e milingonave, krimbat e vegjël,

larvat, u mbush enëzën me ujin e freskët

dhe zogjtë atëherë e shprehin gëzimin

me ushtrimet akrobatike

në paralelet e vogla

pranë krevateve të tyre ajrore.

U sistemon me merak banesat,

u shkund çarçafët e reve

dhe nuk harron t’u shpupuritë puplat

nga frika e ndonjë paraziti.

Gjithë ditën dëgjohen këngët e tyre si nga një impiant i

         madh muzikor 

duke përhapur në ajër himnin harmonik të jetës.

Lumturohet edhe kujdestari plak, duke i dëgjuar,

si një dirigjent i sprovuar. Mbi sfondin e zërave

ngrihen herë here duetet e reja të të dashuruarve

si në konkursin e një festivali të pafund..

Në mbarim të punës

rruga e çon buzë një pylli

që oshtin nga kori i zogjve të lirë me të tjera ritme,

me të tjera pasione që të fal liria

dhe krahët e tyre i shndërron në diamante

për të prerë me përpikëri

xhamat e hapësirave të largëta.

Njeriu i zogjve i sheh duke fluturuar në formacionin

e një ëndrre

dhe i bëhet sikur ata çukisin atje lart,

midis Kashtës së Kumtrit,

farërat e ndritëshme të yjeve.

Dhjetor, 2017

Na bashkon një det

GRAZIA STELLA ELIA

AGIM MATO DHE DANIELE GIANCANE

“NA BASHKON NJË DET”

 Poetë italianë dhe shqiptarë të jugut

(Marrë nga numri 106 i revistës “La Vallisa”, organ i shoqatës së shkrimtarëve të Barit,  me të njëjtin emër)

            Poetët e “La Vallisas” nuk i kanë për herë të parë takimet dhe bashkëpunimet me poetët e brigjeve të tjera të Adriatikut (Veçanërisht me intelektualët shqiptarë, me të cilët kontaktet e herëshme ngjiten në më shumë se 20 vjet të shkuara) që të çojnë në dokumente të rëndësishme letrare si antologjitë. Pionier në këtë drejtim është Daniele Giancane, që gjithmonë ka synuar t’i zgjerojë horizontet e shoqatës së themeluar prej tij drejt popujve të tjerë, mbi të gjitha gjeografikisht afër Pulies.

            Doli pak kohë më parë nga shtëpia Botuese Tabula Fati e Chietit, volumi antologjik “Një det na bashkon – poetë italianë dhe shqiptarë” nën kujdesin e Agim Matos dhe Daniele Giancanes. Kjo antologji përmban tekste të ndryshme poetike të dymbëdhjetë poetëve italianë të grupit La Vallisa dhe dymbëdhjetë poetëve shqiptarë të Klubit të krijuesve Jonianë.

            Dymbëdhjetë poetët italianë janë: Nikola Accettura, Enrico Bagnato,  Gaetano Bucci, Enrico Castrovilli, Marco I. de Santis, Giulia Poli Disanto, Daniele Giancane, Angela Giannelli,  Renato Greco, Giannio Antonio Palumbo, Anna Santoliquido e Filippo Silvestri.

            Dymbëdhjetë poetët shqiptarë të jugut janë: Irena Gjoni, Niko Kacalidha, Vasil Klironomi, Zimo Krutaj, Bardhyl Maliqi, Dashamir Malo, Agim Mato, Sulejman Mato, Timo Mërkuri, Petrit Ruka, Andrea Zarballa e Ilirian Zhupa.

            Poeti i parë italian, Nicola Accettura, propozon pesë kompozime të shfrave të një origjinaliteti të fortë, realizuar në një unitet midis shkencës dhe poezisë. Shënimet shpjeguese të poshtëvendosura kanë një finalitet praktik, në një lloj përqafimi me muzikalitetin poetik.

            I dyti është Enrico Bagnato, poeti që vepron në fusha të shumta letrare dhe këtu paraqet njëmbëdhjetë poezi, tematika e të cilave shkon nga fshikullimet për mizoritë e Hitlerit tek pikëllimi për Aylanin e vogël, nga “rrugët e qytetit” tek përshkrimi analitik i një “dame” të shkuar në moshë me një hidhërim të skajshëmë nga metamorfoza e padëshiruara që pasqyra mizorisht ja zbulon; nga “automobili i vjetër” i braktisur për të riun, në të shkretën “dhelpër të kuqe ”që si një damë e madhe/ e mbështetur mbi një vig ka vdekur, e palëvizur në trotuar” (e dimë mirë sa i do Enrico kafshët); nga deti me “barkun jeshilkaltër” në konsideratën e qënies pjesë e gjallë e botës “vëlla i të gjithëve dhe i gjithçkaje”.

            Poeti i tretë italian Gaetano Bucci. Vargjet e tij e përqendrojnë vëmendjen mbi kohën dhe rrjedhën e saj të pandalëshme, me “klepsidrën e lënë në harresë”, ndërsa njerëzimi është i shtrënguar në një “prani të përjetëshme”.

            Si të katërtin takojmë Enrico Castrovillin, me poezinë e tij thellësisht analitike, veçanërisht mbi “fjalën” dhe për “fjalët”, që herë herë trembet se nuk e gjen e ndërkohë e gjen, të lidhura me një mbushje autentike të shprehjes poetike.

            Na paralajmëron se aty qëdron forca dhe delikatesa e vargjeve të tij.

            Poeti i pestë italian është Marco I. de Santis, shkrimtar i impenjuar seriozisht në derdhje të ndryshme të skriturës, që kompozon vargje nga thellësia e figurshmërisë filozofike, refleksive dhe meditative mbi problemet e botës, të sëmurë nga “plogështia” në këtë kohë që duket “mosha e përjetëshme e Kainit”.  Poezia civile, që “ngre flamujt e vet kundër marrëzisë së botës”.

            I gjashti është Daniele Giancane, i lindur poet, sepse nga mosha trembëdhjetë vjeçare e sot shkruan poezi. Poeti nga gjithmonë dhe  për gjithmonë i dashuruar me poezinë gjersa të ekzistojë si person, poeti që i bën poetike qeniet e vogla të gjalla, gjërat e vogla dhe kujtimet e pashlyeshme të lidhura me “hallat e shkuara në moshë” që “kur vdesin marrin me vete gjithë një botë...” Të shumtë librat e tij poetikë, studimorë, monograf, të karakterit pedagogjik, narracionit, etj. 

            Poetesha e shtatë: Angela Giannelli. E fuqishme poezia e saj; tercinat dhe kuartinat në një gjuhë që ngjit mirë, që rrjedh në vargje të gjatë, shpesh të mbushur me melankoli.

            Është e njohur pasuria leksikore e saj.

            I teti është Renato Greco, poet prodhimtar dhe elokuent që ka në aktivin e vet një numër me të vërtetë të konsiderueshëm dhe impresionues të veprave letrare. Natyrisht, nuk ka temë që nuk e ka trajtuar në poezinë e tij.

            Poeti i nëntë  italian: Gianni Antonio Palumbo, shkrimtar i mirënjohur, kritik i mprehtë letrar, i impenjuar palodhshmërisht në një punë krijuese dhe analize, i çmuar prej të gjithëve. Me gjurmë të qarta klasike, poezia e tij ngjyroset me një butësi të pastër kur me vargje përkëdhelës i thotë bijës së vet, duke e nxitur të gjejë zbavitjen “me hap vallëzues/për inat të dhimbjes/që duket te buzët.”

            E dhjeta, Giulia Poli Disanto, shkrimtare me prodhim të gjerë letrar, që bie në sy për thellimin e njohur meditues, por edhe për shikimin e saj të kthyer nga bota “me kthjelltësi, me një mençuri të lartë semantike dhe stilistike”,  siç thotë Daniele Giancane.

            Poetesha e njëmbëdhjetë Anna Santoliquido është veprimtare kulturore me famë botërore, që ka publikuar shumë volume me poezi dhe eseistikë, të përkthyera në shumë gjuhë. Personalitet dinamik femëror, e famshme për palodhshmërinë  e saj vepruese.

            I dymbëdhjeti: Filippo Silvestri, inxhinier, poet i fjalës së fortë e të pasionuar, lëviz dhe shtyn përpara motive të thella civile me ndjeshmëri. Dallohet për poezinë e tij të kultivuar dhe metaforike.

            Dymbëdhjetë janë edhe poetët nga Shqipëria e jugut, të pranishëm në antologji. I takojnë siç thashë më sipër shoqatës “Klubi i Krijuesve Jonianë” I drejtuar nga Agim Mato, poet edhe vet ai, të cilit i është dashur të zgjedhë jo pa vështirësi, se kush do të bënte së bashku me të këtë udhëtim vëllazëror përballë dy grupeve të poetëve të jugut.

            “Publikimi i kësaj antologjie, thotë Agim Mato, në mbyllje të tekstit shoqërues të tij, nuk është vetëm një homazh i miqësisë së të dy vendeve, por edhe një kontribut serioz i poetëve të të dy popujve për forcimin e një klime të ndërsjelltë të marrëdhënieve  midis dy brigjeve që lagin detet tanë.”

         Poetesha e parë shqiptare: Irena Gjoni. E bukur poezia e saj, e frymëzuar nga ndjenjat klasike të dashurisë për atdheun, për traditat dhe aromat e tokës së vet.

Emblematik dhe iluziv distiku i saj i vendosur në fund të kopertinës: Nuk paska më anije për sytë/ngelën te i njëjti liman...

Poeti i dytë është Niko Kacalidha. Meriton shumë vëmendje poezia e tij, që mbështetet mbi baza klasike dhe pasurohet me imazhe të ndritshme të natyrës së peizazhit dhe kafshëve.

I treti është Vasil Klironomi, që flet në vargjet e tij për bimë dhe fluturakë me një kreativitet origjinal. Për t’u shënuar është kompozimi Magjistari i  detit, në të cilin poeti- magjistar  realizon mrekullia.

Poeti i katërt shqiptar: Zimo Krutaj. Poezi me nënkuptime dhe metaforike kjo e tij. Shpreh habi dhe mrekullohet para shndërrimeve të natyrës, që i bëjnë të ditur: “Qëndroj i mrekulluar si një  fëmijë që sheh/ për herë të parë/ detin”.

I pesti: Bardhyl Maliqi, që propozon një lloj poemthi referuar babait me tema fshikulluese dhe kritike.

Poeti i gjashtë: Dashamir Malo, poezia e të cilit karakterizohet për melankolinë, nga ajo e një trishtimi, të fëmijërisë së hidhur nga uria, në atë të  gruas së re të ndarë nga jeta, në atë të peshkatarit të plakur (i brishtë si gjethja për fatin njerëzor) që vdes dhe ikën në heshtje.

I shtati Agim Mato, poet me skripturë plot trishtim: një trishtim që lind nga përvojat e hidhura nëpërmjet të cilave është detyruar  të kalojë. Përshkruan vuajtjen e një takse mizore që ka paguar në jetë, me fjalë prej guri që me të vërtet të tmerrojnë. Në disa hapa vargjet e tij janë poezi e lartë, sublime.

I teti: Sulejman Mato. Poemthi i propozuar këndon vetminë e trishtuar të shtatë plakave (reale apo surreale?) vënë në provë nga dhimbja për fëmijët e tyre të ikur e të pakthyer më. Si të luajtura mendsh flasin, të përhumbura, për bijtë e tyre: “Dritë e syve të tyre”, ndërsa jetojnë “pa zemër në gji”. Naracion në vargje të një poezie intensive. 

Poeti i nëntë shqiptar është Timo Mërkuri. Poezia e tij tregon për një hir të veçantë në përshkrimin e njerëzve dhe gjërave; një “trëndafil i bardhë”  që “nusëron”; një shtëpi e vogël në jug/si një lot nën qerpikë”; “guaskat gjatë brigjeve të Jonit” parë si arkivolë të vegjël të bardhë”, pastaj shumë dhimbje: deti është hidhëruar nga lotët e derdhur”.

I dhjeti: Petrit Ruka. Një forcë e jashtëzakonshme ironike karakterizon vargjet e tij, që kanë një natyrë erotike, por jo vulgare. Poezitë e tij lexohen me buzën në gaz, veçanërisht kur flasin për një tradhti të tij hipotetike...gruas së tij me ...vdekjen.

Poeti i njëmbëdhjetë është Andrea Zarballa, i cili dallohet për kreativitetin e tij, për fantazinë që lëshohet pa pengesa në similituda origjinale dhe pluskojnë mbi tema të trajtuara me një lehtësi të këndshme.

Dhe i dymbëdhjeti Ilirian Zhupa, që dallohet për temat surreale, trajtuar me një art të admirueshëm. Duke ju referuar lindjes së tij, thotë: “Atë natë nëna ime ishte më e madhe se unë,/si një pemë në trungun e së cilës shtohen rrathët”

E jashtëzakonshme gjallëria ekspresive, me tingull muzikor.

Ishte vërtetësisht interesant ky udhëtim nëpërmjet skripturës së 24 poetëve. Një det nga bashkon është me të vërtetë një antologji e bukur e vlefshme për të njohur poezinë e shumë shkrimtarëve, secili me tiparet e veta, secili sjellës  i mesazheve umane dhe civile, secili me frymëzimin e vet poetik.

            Kjo antologji vjen me ogurin që deti të vazhdojë të bashkojë në emër të kulturës dhe të poezisë.

                                                                                                            GRAZIA STELLA ELIA

Juan Karlos Galeano

JUAN KARLOS GALEANO

Përktheu Agim Mato

                Juan Carlos Galeano lindi në vitin 1958 në Florencia të Amazonias Kolumbiane. Në 1983 emigroi në Sh. B. A.,  ku jep leksione për poezinë latinoamerikane dhe kulturën e popujve të Amazonës në Universitetin shtetëror të Floridës. Ka publikuar përmbledhjet poetike “Baraja inicial” 1996, “Amazonia” (2003 dhe 2011), “Sobre las cosas” (2010),  “Historias del viento” (2013) dhe “Yakumama and other Mythical   Beings” (2014 me tekst origjinal dhe përkthimin në anglisht) Është autor i  “Polen y escopetas” (1997) një studim mbi poezinë e “Violencias” në Kolumbi. Ka përkthyer në spanjisht poetë të gjuhës angleze si  Charles Simic, Mark Stand e të tjerë. Nga viti 1995 interesi i tij për narracionin simbolik të peshkatarëve, gjuetarëve dhe banorëve indigjenë të xhunglave e brigjeve e çoi për udhëtime gjatë shumë lumenjve amazonianë. Nga punët në këto terrene kanë lindur antologji të miteve “Cuentos amazonicos” (2005, 2007, 2014) , “Folktales of the Amazon” (2008)  dhe dokumentari “The Trees Have a Mother” (2007)  Poezia e tij me prirje të gjuhës së folur me spunto humoristike dhe penelata surrealiste, ndërton një mitografi personale bazuar mbi kozmovizionin e popujve amazonianë. Më shumë se të pajtojë  kulturat e larta me folklorin, Galeano adopton me edukatë dhe modesti perspektivën indigjene, animiste dhe fantastike dhe e realizon me shikimin e botës së qartë fëmijërore. Në botën e xhunglës të gjitha qeniet të animuara e të paanimuara janë të lidhura me një rrjetë kryqëzimesh, ekuilibri dhe ndërkomunikimi. Duke rimitologjizuar një ambient ku njeriu është pjesë e një fluksi të shumëfishtë i kthen në një raport më të thellë e komunitar me natyrën në dallim me civilizimin dominues që shfrytëzon dhe shkatërron, duke varfëruar universin me gomën e tij fshirëse. Poezitë janë shkëputur nga përmbledhja “Amazonia”

DASHURIA E MALEVE ËSHTË NJË GJË SERIOZE

Malet dashurojnë në çfarëdolloj moshe. Një mal me

miliona vite

dashurohet me një person në të njëzetat.

Një mal i përgjumur pret prej mijëra vitesh një puthje

nga çdokush.

Mali në formë kupe dëshiron që ta puthin vetëm ëngjujt.

Malet që dashurojnë të tjerë male e shprehin thjeshtësisht

ndjenjën,

duke shkëmbyer kolonitë e zogjve.

Duke kthyer kokën mbrapa, një njeri e kupton se një mal

e ka ndjekur.

Mali që ulërinë dashurinë e tij është me të vërtetë një

bishë.

Me vetëm pak oriz dhe ujë çdo ditë, një mal është më

i lartë dhe më i mënçur.

(Malet me lekë dhe me tesha të palara nuk provojnë të

njëjtat ndjenja.)

TRYEZA

Tryeza ëndërron shpesh se është një kafshë pylli.

Por në se do të ishte një kafshë nuk do të ishte një tryezë.

Në se do të ishte një kafshë do të kishte marrë rrugët

si kafshët e tjera

në mbërritje tek motosharrat që çajnë pemë për të rinxjerrë

 prej tyre tryezat.

Në shtëpi çdo mbrëmje vjen një grua

dhe i shkon një leckë të lagur mbi shpinën e saj  si mbi

shpinën e një kafshe.

Me të katër këmbët e saj tryeza mund të kishte ikur nga

 shtëpia.

Por mendon për karriget që e rrethojnë dhe një kafshë nuk

 mund t’i braktisë fëmijët e saj.

Ajo që i pëlqen më tepër një tryeze është që gruaja ta

 gudulisë ndërsa mbledh thërrimet e bukës

të lëna nga fëmijët.

KOLEKSIONISTI

Djali që koleksionon guralecë dhe xixëllonja

            ëndërron planete dhe yje.

Planetet kanë hënat tyre, fshatrat, kafshët dhe njerëzit.

            Ndoshta shtëpinë dhe qenin.

Në dhomën e tij xixëllonjat të mbyllura nëpër shishkëza

            ngjajnë me tufa yjesh në qiell.

Guralecët janë planete historinë e të cilëve djali e harron

gjatë gjithë ditëve në shkollë.

BALONAT

Duke munguar letra për të ndërtuar balona lëshonim për të

 fluturuar dritaret tona.

Dritaret me përparëset e tyre të bardha na tregonin ato që

shihnin.

Por indigjenët që ndiqnin duke fluturuar dritaret tona

            nuk kishin shtëpi apo dritare për të lëshuar të paktën 
edhe një balon.

Ishte e natyrshme që indigjenët të dëshironin që të bënin

të fluturonte diçka.

Në këmbim të peshqve të krimbur, hutave grabitqare që

 fluturonin në trajtë rrethi

u lidhnin një fill në qafë dhe u shërbenin si balona

indigjenëve.

KANOA

Një kanoa që ka lindur një njeri e le në një plazh

dhe vazhdon në rrugën e vet.

Njeriu qan nënën mizore që largohet duke u dhënë remave.

Nëna, nga ana e saj, i bën shenja lamtumire me rema

Njeriu qan si çdo i porsa lindur;

(Edhe sepse duart e tij nuk funksionojnë si rema

për të ndjekur nënën.)

Mamaja nuk mund ta ngushëllojë sepse duhet të lerë të

 tjerë njerëz në të tjerë vende.

Njeriut nuk i ngelet tjetër veçse të qetësohet.

Bën ndonjë hap, sheh rrotull, dhe kujtohet se duart i

 shërbejnë

edhe për të kruar kokën.

VAJZA

Një vajzë që noton në lumë e ndjen veten të dashuruar me

të.

Prindërit do të donin ta martonin me një automobil, më

mirë të kërkonin një tjetër burrë, për ta hequr nga ky lumë.

“Mund të ndodhë që marrëdhënia me lumin të shqetësojë

            dikë tjetër në univers” thonë disa.

Era dhe të tjerë më të famshëm, merakosen; e thonë në

radio,

shfaqen në televizione.

Merakoset dielli që vjen në mëngjes ta përshëndesë me

shportën e thurur me jukë.

Zemërohet një re që kërkon të hyjë nga dritarja e saj

            për ta çuar shumë larg.

Por vajza çan ujërat, askush s’e di për ku, mes krahëve

të lumit të saj.

YJET

Në të gjitha netët, im at dhe unë, të shtrirë në lëndinë,

            shikonim yjet.

“Për çdo gjë që lind në univers shkëlqejnë yjet” më thoshte.

Në të gjitha netët pyesja  yjet në ç’ ditë kishin lindur atje

            kafshët dhe pemët, për t’u festuar ditëlindjet.

(Indigjenët thoshnin se duke vdekur shndërrohemi në

kokuyos[*] dhe pastaj në yje.)

Në të gjitha netët ua kërkoja. Po atyre nuk u interesonte;

shuheshin dhe rindizeshin sikur aty poshtë të festoheshin 
gjithmonë ditëlindjet.

RETË

Im at kishte ardhur të jetonte në Amazonnia për t’u mësuar

indigjenëve

të krijonin gjëegjëza me retë.

Për ta ndihmuar, në të gjitha pasditet, im vëlla dhe unë

vraponim pas reve të zellshëm që t’i zbrisnim poshtë.

Retë dukeshin e zhdukeshin si të ishin mendime.

Pranë shtëpisë sonë indigjenët vihen në rresht

për të kompozuar puzle me retë më të familjarizuara për ta.

Këto re ngjajnë me pemë dhe këto të tjerat u kujtojnë

pirarukuset*

Atje poshtë indigjenët kërkojnë një re për të kompletuar kokën 
e një armadilloje.

“Me ujin e lumit dhe lojërat e qytetit” u shkruan im at

 miqve të tij

“indigjenët tanë dëfrehen dhe mësojnë të mendojnë”

Im vëlla dhe unë preferojmë që retë të bëhen vezë të

rrahura

për t’i ngrënë me qumësht në orën e darkës.

GOMA FSHIRËSE

Njeriu që ka nevojë për hapësirë në tru për gjëra të

rëndësishme

kalon çdo mbrëmje një gomë gjigante në ballë.

Shuan shumë mendime të tokës së tij dhe çdo ditë

zgjohet

me më pak kilometra katrorë kujtimesh.

Prindërit i thonë të ketë kujdes nga shuarjet. Në se i shket

dora

një ditë do t’i fshijë për fare edhe ata..

Njeriu i siguron se është praktikuar shumë tashmë:

shuan vetëm

tokat dhe gjërat pa rëndësi.

U thotë se di të krasitë gjethet nga pemët dhe të lerë pa

prekur shtëpitë dhe njerëzit.

LETICIA

Dielli dhe retë luajnë letrash në mesditë.

Retë kur fitojnë lenë të bien peshq dhe delfinë në rrugët

e Leticias.

( Në se humbin zbresin të theken në diell bashkë me

turistët)

Peshqit bëhen taksistë dhe në të errur shkojnë të flenë

midis yjeve.

Në perdet e shtëpive delfinët u bien kitarave dhe joshin

vajzat.

Zemra e zjarrtë e një reje thotë se nuk mund të konkurrojë

me diellin.

Dehet dhe zhytet e veshur në lumë.

Dielli shfaqet çdo mbrëmje si përtypës zjarri cirku që

udhëton buzë lumit

dhe pastaj lahet bashkë me delfinët dhe vajzat.

KURUPIRA[2]

Me një këmbë që sheh përpara dhe tjetrën pas, Kurupira

ecën nëpër pyll,

duke mbrojtur kafshët dhe thurur gërsheta me palmat

adoleshente.

Gjuetarët i falin cigare Kurupirës që t’u zbulojë sekretet

e tij.

Kurupira thith duhanin dhe nga tymi formohen shtigjet

ku shfaqen kafshë, pemë dhe fruta.

Po njerëzit nuk duhet të gjuajnë të gjitha kafshët, pemët dhe

frutat. 

Kurupira mundet t’i fryjë tymit për të bërë që të zhduken

nga sytë kafshët, pemët dhe frutat.

Mund t’i fryjë gjithë tymit të tij për të bërë që të zhduken

nga sytë shtigjet që të çojnë tek to.

Mundet edhe t’u zbulojë kafshëve sekretet për të gjuajtur

njerëzit.

LOJË

                                                George Auzenne, in memoriam

Vëllezërit, mali dhe deti përdorin lumin që i bashkon si një

litar për të luajtur.

Një ditë detit i hipi në kokë për të lëvizur malin dhe ai u

 përmbys

me gjithë kazanin e tij vullkanik mbi toka, shtëpi dhe

 njerëz.

Kur deti nuk e priste mali tërhoqi drejt vetes lumin

dhe ai mbyti mijëra kafshë e peshkatarë që jetojnë mbi

 brigje.

“Po më e keqe është se edhe lumi i hyri kësaj loje”

thotë një plakë.

Njerëzit i luten universit dhe yjeve t’i mësojnë këtij çifti të

panjerëzishëm sjellje më të mira.

Universi dhe yjet thonë se nuk duan të fusin hundët në

çështjet familjare.

MËSIM

Sa panë flakërimat e para të luftës dhe vrimat nëpër

mure prindërit e mi

vrapuan në pyll.

Për të më shpëtuar më pikturuan me ngjyrat e një papagalli

dhe më çuan të jetoj pranë indigjenëve.

Vëllai im rritej në qytet duke studiuar jetën inferiore të

gurëve dhe fishkëllyer muzikë klasike.

Kur më risollën në shtëpi të mitë lexonin gazeta dhe

dhomat shkëlqenin nga pasqyrat.

Sa për mua isha i lumtur të ndiqja parashikimin e kohës.

 SHTËPITË

Një ditë banorët e Leticias u zgjuan pa shtëpitë e tyre dhe

 vendosën të shkonin për t’i kërkuar.

“Bënte tej mase nxehtë kur dolëm për një xhiro”, thonë

shtëpitë;

ndërsa dhomat e tyre hyjnë e dalin andej këndej nëpër

fusha.

Njerëzit e kuptuan këtë veprim për të çuar fëmijët të lozin

në hapësira të lira.

Po disa shtëpi kanë edhe një lojë të tyre dhe njerëzit

mrekullohen kur shohin shtëpitë të bredhin me 
antenat televizive të hapërdajnë retë.

Pasditeve, për t’u rifreskuar luajmë kush të rrëzojë

për tokë më shumë re.

Përnjëherësh, nga forca për të ndjekur retë, njëra nga

shtëpitë gati i hipi përsipër pronarit të vet.

Atëherë njerëzit u thanë shtëpive tani mjaft më me këtë

lojë,

që të mbledhin dhomat e tyre e të kthehen në fshat.

“Këtu po argëtohemi shumë, po argëtohemi shumë”,

përgjigjen shtëpitë,

ndërsa dhomat e tyre hyjnë e dalin duke lojtar kukamçefti.

PRITJA

Kush pret shikon peizazhin duke pritur

atë që nuk do të vijë.

Në largësi shihet shumë mirë kush nuk do të vijë.
Shquhet në një barkë të vetmuar, në qiell,

midis reve.

Dy pemë shtrijnë degët për të ngritur dollinë e

suksesit të ditës.

Kush pret do të jetë i lumtur në se kokrrizat e diellit

që hyjnë në sallë
do të donin të transformoheshin në atë që do të vijë.

Kush nuk do të vijë kalon me kalin e një mize

pa pyetur se si shkon.

Kush pret do të donte që edhe barka e vetmuar dhe

retë të preokupoheshin.

Nuk do të ishte aspak keq në se pemët e dollisë

të tregonin një lloj interesi.

PEMË

Një njeri i dashuruar me një pemë shkon të bashkëjetojë

  me të para martesës.

“Kështu nuk do të duhet të kërkosh më ujë dhe ushqim”, i

thonë miqtë.

Çdo mbrëmje njeriu kreh flokët e pemës dhe pastaj ulen të 
marrin çaj së bashku me miqtë e tyre, planetet dhe yjet më

të afërt.

“Life” dhe revistat ekologjike tregojnë historinë e tyre të

dashurisë për botën e tërë.

Po një ditë njeriu u lodh së pari gjithmonë të njëjtat fytyra:

            diellin, hënën dhe yjet.

Familjarët, ekologët dhe yjet më të afërt vijnë t’i thonë se

përse nuk dëshiron më të jetojë me pemën.

Njeriu përgjigjet se ka menduar të martohet me një lumë,

apo një re apo diçka tjetër të ndryshme.

SHTRIGAT

Pasagjerët në udhëtimin turistik nga Liverpuli në Iquitos

janë turbulluar

nga prania e dy shtrigave në bord.

“Çfarë bëjnë këto shtriga në bord? Nuk ka shtriga këtu në

Amazonia” ,

surprizohet kapiteni dhe konsultohet me Enciklopedinë

Britanike.

“Kanë dalë nga kështjellat e disa librave që po lexonim”,

rrëfejnë dy fëmijë të trembur.

Çifti nga Anversa qorton fëmijët dhe i kërkon të falur

kapitenit.

Edhe shtrigat marrin qortimin e duhur dhe kapiteni i

urdhëron

të kthehen shpejt në kështjellat e tyre mesjetare.

Po fëmijët i kishin hedhur librat në lumë.

“Nxehtësia dhe lagështia e Amazonias na kanë detyruar të

dalim duke fluturuar nga kështjella”

shpjegojnë me zë të dridhur shtrigat.

Pasagjerët i luten kapitenit që t’i kthejë në Europë.

Kapiteni konsultohet me Agjencinë turistike të Liverpulit

            dhe vendos t’i kthejë mbrapsht,

me konditë që shtrigat ta ndihmojnë për të fshirë kuvertën

e anijes.

QIELLI MUND TË SHNDËRROHET

NË NJË PËRBINDËSH

Midis qenieve të universit, qielli është një nga më të

mëdhenjtë dhe më të mirët.

Një i aftë që të mbrohet nga gjiganti me një sy të vetëm.

Qielli është i dërguari special që asiston në dasmat e të

varfërve dhe të pasurve.

Mund të paraqitet me veshje të ndryshme por arrin

gjithmonë në kohë.

Për shumë qielli është një baule prej nga kërcejnë jashtë

një pafundësi monedhash.

Disa kisha e mbajnë atë si një qengj.

Të dielave prindërit i çojnë fëmijët ku toka bashkohet me

qiellin për të përkëdhelur leshin e reve të saj.

“ E dashura ime, sytë e tu kanë kaltërsinë e qiellit” i thotë

një djalë të vluarës së tij në një kopsht publik.

Shpirtrat, zogjtë dhe retë janë me fat sepse qielli nuk u

kërkon të paguajnë

as edhe një qindarkë.

Çdo herë që një zog  pi ujë shikon qiellin me mirënjohje.

Qielli buzëqesh.

Në se për një arsye qielli do të tërbohet, ai mund të

shndërrohet

në një përbindësh dhe mund të shtrydhet me një gisht të tij.

DUARTROKITJE TË TJERA PËR SHIUN

Asgjë si shiu që bie nuk i bën qeniet e tokës të lumtur e të

afërt me vetveten.

Shumë e ndërtojnë shtëpinë e vet me çati prej llamarine

për të duartrokitur shiun.

Çfarë bën shiu kur nuk bie? Qahet për erën bashkë me

qiellin?

Është i preokupuar të kujdeset për fëmijët

            ose në përgatitjen e darkës?

Zbukurime dhe pasta për shiun.

Pulat dalin nga nën çatia për të ngrënë krimbat e shiut të

ardhura nga qielli.

 I luten perëndisë së shirave.

Në dalje të kishës një çift të  martuarish merr bekimin

e shiut. 

Edhe pse i prish krehjen më të mirë të jetës së saj gruaja

është e lumtur.

Familjarët dhe miqtë duartrokasin.

Edhe toka, një besimtare e vërtetë, ndjehet e bekuar nga çdo

pikë shiu.

Të tjera duartrokitje për shiun.

Ndodh që shiu i entuziazmuar shumë nga duartrokitjet

 nuk pushon

dhe përmbyt fusha dhe qytete.

Kur ndodh kjo toka nuk ndjehet shumë e bekuar

---

[*] Kokuyos është një koleopter luminishent i gjinisë Pyrophorus, tipik i Amerikës tropikale i ngjashëm me xixëllonjat në kulturën tonë.

* piraukus të njohura edhe si arapaima, një lloj peshku i madh i lumit Amazonia.

[2] Folklori brazilian është i pasur me karaktere legjendare dhe Kurupira është një nga ato kryesore. Sipas legjendës, e thënë kryesisht në brendësi të Brazilit, Kurupira banon në pyjet braziliane. Me shtat të shkurtër, ka flokë të kuqërremtë (ngjyrë zjarri) dhe këmbët e tij janë kthyer prapa. Ky indian i vogël është i fortë dhe shumë i zgjuar. Është mbrojtësi i bimëve dhe kafshëve të pyllit.

Josif Papagjoni - Pluhuri i artë i përjetësive

Josif Papagjoni

PLUHURI I ARTË I PËRJETËSIVE 

Agim Mato ka një emër në poezinë shqipe, nisur me tre vëllimet e tij poetike para vitit 1990: “Jug”, “Në pragun e shtëpive tona”, “Buka e fjalëve” dhe më tutje me të tjerë si: “Jashtë eklipsit”, “Fundo”, “Lundrimet”. Vëllimi i fundit, “Pluhuri i artë i përjetësive”, poeti është gjithëpo ai, me imazhet dhe mbresat e detit dhe brigjeve të tij si dhe gjithë leksikun zoomorf dhe litomorf që lidhet me to, nga njëra anë dhe përjetimet për çka ngjet aty thellë, në shpirtin e tij, nga fëmijëria vrapacake dhe naive tek rinia dhe flukset dashurore, më tutje me shqetësimin e kohës, turbullirën dhe dhëmbët e hekurt të diktaturës, nën një pafajësi sa rebele aq dhe të trishtë. Në rininë time dhe më tutje kisha qejf të bisedoja me Agimin për letërsinë e veçmas për poezinë.

E kishte fituar qysh atëherë në fundvitet ’60 më librin “Jug” statusin e poetit të lakuar, që shkruante “ndryshe”, përtej robërisë së rimës dhe klisheve të ngulura, duke kërkuar hapësira intime të një botë që këndellej e habitej nga stërkalat, guaskat, pulëbardhat, fiqtë e detit, dallgët, anijet dhe njerëzit. Këtë qasje nuk e largoi kurrnjëherë edhe në librat e tjerë, duke dëshmuar lidhjen e brendshme me qytetin e tij. Asokohe e shihja shpesh që dilte vetëm buzë detit, i mjaftonte vetvetja, meditimet dhe përjetimet e tij poetike. E dija se kishte një “biografi” të keqe, andaj dhe nuk hapej lehtë. Pas vitit 1990 ai i mbeti besnik po librit, po poezisë, madje ngriti edhe një biznes botimesh nën emrin domethënës “Milosao” si dhe një medie elektronike që i shërbeu iluminizmit të qytetit dhe banorëve të tij.

Si kredo poetike e vëllimit “Pluhuri i artë i përjetësisë”, përveç detit të pranishëm gjithkund, fëmijërisë me vrapin e pafaj të ëndrrave e lodrave,  afërmendsh edhe Sarandës, më duket se qëlloj në shenjë për çka ajo është, për vlerën dhe epërinë poetike pikërisht me poezinë “Sa herë më është dashur”, të cilën dua ta sjell të plotë, besoj pa gabuar përballë shijes së një lexuesi të kualifikuar:

“Sa herë më është dashur të bëj betime,/ kam vënë në be kokën e nënë sime;/ kam vënë në be pa u trembur këtë truall,/ këtë bukë që me lot e kam gatuar;/ këtë këngë që e mbartja mbi supe si Sizifi,/ e ma shembnin në humnera dhe e ngrija sërishmi./ Më është dashur të bëj be për dritën e syve të mi,/ për nderin që të parët më janë bërë fli./ Për hapat që ime bijë sapo ka hedhur,/ për vatrën ku zjarri i vatrës rri i ndezur./ Më është dashur… edhe be të rëndë kam bërë,/ se rëndë më ka peshuar fjala e dhënë./ Dhe nëse do të vdes pa e mbajtur fjalën,/ si në baladë do të shihni të ringjallem.”

Trysninë e përbindëshave të njëhershëm që ia ndalonin këngën si Orfeut qëmoti dhe e brengosnin, e detyronte poetin t’i ngjante asaj guaskës së zbrazur, flakur mes guralecëve të yjeve, si spirancë anijesh e këputur nga zinxhirët, “I mbyllur shpirti,/ E mbyllur kënga,/ Rrethi i një laku më shtrëngonte në fyt,/ Dhe, oh, me sa kujdes i hidhja këmbët/ të mos shkelja/ aty ku më prisnin greminat. (Rreth i mbyllur i një kohe) E po kësaj natyre është dhe homazhi për mëmën, që mbushte me frymë shtëpinë e vjetër, por në invers, teksa thuhet: “Bëhem fëmijë, nuse, bëj vetë fëmijë,/ mbush me frymën time odat,/ i mbush me ju dhe me të ikurit nga kjo jetë…

Darkave shoh dritat që ndizen atje poshtë ku rroni/ dhe më merr malli./ Nuk po them,/ më djeg shpirti ajo tufë engjëjsh që më thërret së largu,/ po unë si t’i lë kujtimet që më rëndojnë në shpirt?” (Mëma) Ose metonimia mbresëlënëse e ringjalljes së Tatës (babait) të sertë dhe antikomunist, në shpirtin dhe vetëdijen e poetit, si një shëmbëllim ku përbuzja ndaj diktatorit dhe diktaturës, logoritë groteske faqeçjerra të njerëzve të indoktrinuar për vdekjen e tij, i shndërron në absurd dhe tinguj të përzishëm.

Portretimi me pak vija fizike vizuale, por duke krijuar, përkundrazi, hapësira mallëngjyese dhe impakte vetjake është një cilësi e lavdërueshme e poezisë së Agimit. Dhe këtu unë do të veçoja pikërisht Noti Llambraqin, një personazh tejet i njohur në Sarandë, portreti i të cilit, si e një Sokrati mjekërbardhë me pak çartje brenda, sidomos penelata aq e ngrohtë, si prej vëllai, që ky oshënar i tempujve të detit, kur mjekët ia kishin prerë shpresën e jetës nga sëmundja e pashërueshme e kancerit, ishte po deti ai që e mori me vete në gjirin e tij dhe i ridha jetën e mohuar, duke e shndërruar në një ikonë të qytetit, ashtu i lakuriqtë, këmbëzbathur, si asketët e dikurshëm në kërkim të kushedi çfarë të vërtetash, ndoshta, siç thotë poeti, një kumt e bard i “mirësisë”… (Noti Llambraqi)

Transformimi i “shenjave” tradicionale të dashurisë me letra dhe zemra mbi kartolina, në komunikimet virtuale me SMS, facebook dhe skype, në thelb mbetet po ajo, një frymëmarrje dhe aromë ardhur tashmë nga ekranet. (Një klik larg) Një homazh i bukur kushtuar nënës vjen i përthyer falë një intimiteti prekës, kur natyra qesh mes lule bajamesh e fiqsh deti, dhe kur sikur Zoti ta kishte kunguar, teksa ajo po lindte nga dritarja hyri një thëllëzë dhe asaj emrin Thëllëzë ia vunë, si bekim Perëndie dhe ëndërr e bardhë pranvere. (Emri Thëllëzë)

Poeti i drejtohet librit të tij si të ishte një fëmijë i pafajshëm, ca më shumë i paditur, që do dal në jetë para lexuesve e diçka nga kumtet e shenjta humane do të thotë. Por i drejtohet edhe si një krijese të veçantë e të privilegjuar të kulturës, poetëve, fantazisë, diturisë, ndaj dhe lindja e tij yshtë si akt ekzorcizmi i kujtesave të vrara e të përgjumura të poetit, kundër censorëve dhe perëndive të rreme, që ia dhunuan shpirtin dhe fjalën, prandaj: “Që të të sillja ty,/ lexova libra që ende nuk janë shkruar,/ shkela vise që ende nuk gjenden në harta,/ mblodha frytet e ideve/ që nuk kanë rënë ende në tokë.” (Ti libër) Zemërimi që penën ia penguan poeti, ia dëshmonte hënës së fëmijërisë së largët që “hidhej duke u penguar nëpër bokërimat e qiellit,/ atje ku yjet gremiseshin/ në mes të grumbullit të reve/ që vraponin duke bubullirë/ me nga një vetëtimë të ngulur mbi shpinë,/ si demat në arenë. (Kur shkruaja i zemëruar)

Dashuria në imazhet e mbetura në mbamendjen poetike, e trembur nga s’ngrysja e kohës së vrazhdët, nëpër natë gjendej në arrati, me detin pranë dhe dallgët e tij, ku velloja e hënës e mbulonte të dashurën si fustan nusërie, ndërsa ylli i Afërditës i ulej në gisht si unazë… Ka ndonjë vjershë si Kur dashuronim ku vargu bëhet flu, delikat, si fryma, i brishtë si kërcell luleje a filiz, dhe asiherë vjen shprehja e gjetur poetike: “Ajo që nuk e thoshim me zë/ ishte më e bukur se fjalët,/ më e ëndshme se qumështi i yjeve/ që xixëllonjat pinin mbrëmjeve nëpër qiell… Ndjenim në gjoks limfën e trupave tanë,/ duke u përndezur nëpër muzg./ edhe një puthje na dukej zhurmë.”

Mik i detit, Agim Mato i drejtohet atij me vargjet: “Vëllai im, det!/ Duke u futur çdo natë brenda meje,/ ma zgjerove shpirtin,/ m’i fashite dhimbjet/ dhe më bëre t’i mëshiroj ata që luftuan njeriun…”  (Nuk jam bardi yt, o det) Më tutje, brigjet që mbushen me fluturimet e pulëbardhave në gjirin e Sarandës, një koncert i “dirigjuar nga erërat joniane si në skenën vigane të një amfiteatri”, apo ngarendja këmbëzbathur shkëmbinjve të mprehtë të buzëdetit për të gjurmuar vezët e pëllumbave që kurrë ai s’i gjeti, ndaj dhe me një dëshpërim të ëmbël mbushur mall e nostalgji, poeti këlthet: “Ah, retë, retë – si t’i kërkoj atje lart foletë?!...”

Diku gjetkë poezia merr forma narrative me ndodhi të njohura, siç qe edhe katrahura dhe çmenduria e vitit 1997, kur u mbytën në det “katrat” e flotës detare ushtarake në Sarandë, duke e shndërruar episodin në një ëndërr të frikshme, të çartur, sa dhe në një muze fëmijësh e relikte historie nën ujë. Mëpastaj udhëtimi poetik ua hipën metaforave domethënëse që hapen nëpër shtretër polisemantikë si: “Është një vis i fshehtë i shpirtit/ me gërmadhat e ëndrrave të shembura/ dhe varrin e një dashurie”. (Është një vis) Sakrilegj e klithmë dëshpërimi është dhimbja dhe drama kur dheu, toka, zakonet, antropologjia, pemët, lulet, pyjet, lumenjtë, kafshët e egra dhe gjithçka ku ti je lindur e rritur, atje ku ke ngritur kasollen e jetës, ku ke frymuar, të rrëmbehet nga të pushtetshmit e pashpirt apo industrializimi i skajtë, teknologjia, konsumizmi, duke prishur rregullat e arta të natyrës dhe të vetë ekuilibrit.

(Letra e kryetarit të Seatle) Shndërrimi i një përfytyrimi thuajse mitologjik, Vuvi i Tushit, që fantazia e pafajshme e fëmijës së trembur i ka dhënë atij përmasat e horrorrit dhe të përbindëshave, ja ku gjiganti përunjet dhe i jep ujë një fëmije, shoqëruar plot dhelka e psherëtima dhembshurie për krijesën e tij të brishtë… (Vuvi i Tushit) Një tjetër formë poetike është kur diku një fjalë e vetme përsëritet, kuptimësohet e konvertohet në thelb e imanencë të vetë karakterit të njeriut, siç janë rrudhat që poeti kurrë s’i fsheh, as i fshin, sepse aty flenë të vërtetat e tij, si “një libër i hapur sizmik tërmetesh që tronditin”. (Rrudhat) Herë tjetër uni poetik njënjësohet e bëhet bartësi i zjarrit, si dikur Prometeu; tashmë jo aq zjarri olimpik hyjnor, por zjarri që djeg shpirtin e shqetësuar poetik. Ndërsa tek poezia ‘Lisat’, Mato rrugëtimin e të gjallëve që vdesin dhe të vdekurve që ngjallen në zemrat e të gjallëve e ngujon në një detaj që i përket njëherazi sa të mundshmes, aq dhe alegorikes e simbolikes teksa përcakton për martirin e radhës: “Le të mbijë lisi,/ le t’i lëshojë rrënjët thellë/ në gjoksin e tij, në zemrën e tij…”

Në përmbyllje, pa e tjerrë më gjatë, i uroj mikut tim dhe poetit me emër Agim Mato të tjerë libra dhe një shpirt poetik që veç di të digjet për të bukurën, të mirën, lirinë…